Հրապարակումներ

 

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Տեղեկատվական տարածություն նպատակամղված նետվող ապատեղեկատվությունը դարձել է մեր կյանքի առօրյա երևույթներից մեկը: Մինչդեռ քաջ հայտնի է, որ ապատեղեկատվությունը ծայրահեղ բացասական հետևանքներ է ունենում հասարակական կյանքի, մեր հասարակության հոգեբանական վիճակի, պետության և պետական ​​ինստիտուտների բնականոն գործունեության վրա։ Հայաստանի պարագայում, որը դեռևս պատերազմում է Ադրբեջանի հետ, ապատեղեկատվությունը գոյութենական սպառնալիք է հայկական պետականության շարունակականության դեմ, հատկապես Հայաստանի դեմ ընթացող հիբրիդային պատերազմների համատեքստում, այն էլ մի քանի ուղղություններից։

Սույն ուսումնասիրությունը փորձ է ընթերցողի ուշադրությանը ներկայացնել Հայաստանի տեղեկատվական դաշտի ներկա վիճակը, ըստ այդմ մարտահրավերների և սպառնալիքների աղբյուրները, դրանց հեղինակների և հրահրողների նպատակադրումը։ Այն պարունակում է նաև հայկական լրատվական դաշտում ապատեղեկատվության նպատակային «լցոնման» դեմ արդյունավետ պայքարի քաղաքականության ձևավորման ուղղությամբ որոշ առաջարկությունների մշակման փորձ, որի վերջնական նպատակը հանրային կարծիքի մանիպուլյացիան է՝ Հայաստանի Հանրապետության ներքին և առաջին հերթին արտաքին քաղաքականության ձևավորման վրա միջնորդավորված ազդեցություն ունենալու նպատակով, ըստ այդմ երկրի արտաքին քաղաքական վեկտորի ընտրության կամ ընտրության բացակայության։

Այս՝ բավականին հիմնարար խնդրին ընթերցողին ծանոթացնելը հնարավորինս հեշտացնելու համար ուսումնասիրությունը բաժանված է ենթավերնագրերի, որոնք պարունակում են հղումներ խնդրի նախապատմության, ապատեղեկատվության աղբյուրների և, իհարկե, ապատեղեկատվության նպատակների մասին: Ապատեղեկատվության աղբյուրներն իրենց հերթին բաժանվում են երկու առանձին խմբերի՝ արտաքին և ներքին: Արտաքին խումբն իր հերթին ունի երկու հիմնական ուղղություն՝ ադրբեջանական և ռուսական։      

 

ՆԱԽԱՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Ի սկզբանե անհրաժեշտ է արձանագրել, որ Հայաստանն առնվազն վերջին 15 տարիների ընթացքում հետխորհրդային տարածքի երկրների շրջանում առանձնացել է ԶԼՄ-ների և, համապատասխանաբար, հասարակական կարծիքի՝ բավական գրագետ կառավարմամբ։ 2008թ.-ից սկսած, այն է՝ Սերժ Սարգսյանի իշխանության գալուց ի վեր, իշխանությունները բանտ չէին ուղարկում իրենց անհավատարիմ լրագրողներին, ԶԼՄ-ների վրա բացահայտ ճնշում չէր գործադրվում, ԶԼՄ-ները չէին փակում, ինչպես ժամանակին ընդդիմադիր A1+ հեռուստաալիքի դեպքում էր[1]։ Եվ, ընդհանուր առմամբ, տեսանելի մակարդակում հնարավոր է ենթադրել, որ խոսքի ազատությունը վատ կամ լավ, բայց պահպանվել է: Համենայնդեպս, այս տարիներին միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները հայկական մեդիան դասել են «համեմատաբար ազատ» մեդիաների շարքին:

Վստահության բարձր մակարդակ կա, որ տարածաշրջանի և հետխորհրդային տարածքի մյուս երկրների համեմատ հայկական իշխանության՝ այս բավական «լավ ձեռքբերումն» առաջին հերթին Հայաստանի նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի փեսա, Վատիկանում Հայաստանի նախկին դեսպան Միքայել Մինասյանի գործունեության արդյունքն էր: Ձեռքբերումն իրականում խիստ կասկածելի բնույթ էր կրում, քանի որ հենվել է Հայաստանում տեղեկատվական տարածությունում «լցոնումների» միջոցով կեղծված հանրային օրակարգի տարածման բավական խորամանկ սխեմայի վրա՝ ի թիվս այլնի, նաև ապատեղեկատվության։

Իրականում այս սխեման և կեղծված հանրային օրակարգ ձևավորելու նրա մեթոդիկան բավականին պարզ էին։ Աներոջ կառավարման տարիներին Մինասյանը բացել է մի շարք հեռուստաալիքներ, տպագիր պարբերականներ և, ամենակարևորը, ձեռք է բերել տեղեկատվական ինտերնետային ռեսուրսներ։ Երկրում զուգահեռաբար բացվել են, այսպես կոչված, «մամուլի ակումբներ», և ձևավորվել է, որպես կանոն, երիտասարդ և մինչ այդ ոչ ոքի հայտնի փորձագետների մի ամբողջ բանակ՝ թուրքագետներ, արաբագետներ, իրանագետներ, արևելագետներ և անգամ ադրբեջանագետներ։

Վերջիններս տարիներ շարունակ ասուլիսներ են տվել և շարունակում են տալ Մինասյանին, այժմ արդեն այլ անձանց պատկանող մամուլի ակումբներում՝ լինելով նրա «գրպանային» փորձագետները։ Արդյունքում Հայաստանում հասարակական կարծիքը վերջին 15 տարիների ընթացքում ձևավորել են երբեք բանակում չծառայած ռազմական փորձագետներ, Մերձավոր Արևելքում չեղած արևելագետներ, քաղաքագետներ, ովքեր պատկերացում չունեն, թե ինչ է քաղաքագիտությունը և այլն:

Հասարակության ուղեղներում այս ամբողջ «փորձագիտական ​​շիլան» առատորեն համեմվեց ու շարունակում է համեմվել «դեղնախտով», միջին վիճակագրական սպառողի ուղեղում հետաքրքիր տեղեկատվությամբ «նոսրացնելու» նպատակով այն տեղեկատվությունը, որը նրան պետք է փոխանցվի՝ իհարկե ելնելով սեփական նեղ խմբային շահերից։ Հետևաբար, եթե «դեղին» մասը տեղեկատվական բավարար առիթներ չուներ, ապա դրանք պարզապես հորինվում էին։ Եվ այստեղ մանիպուլյատորներին օգնության էին հասնում ԼԳԲՏ ներկայացուցիչները, ծեծված, սպանված, աշխարհի ցանկացած մասում անդամահատված մարդիկ, դիակների լուսանկարները և այլն։ Նման հզոր տեղեկատվական հարձակման խորապատկերին հայաստանյան մյուս ԶԼՄ-ները պարզապես ստիպված էին հետևել նրա պուրակում՝ լսելով և տիրաժավորելով մինասյանական փորձագետների կարծիքը։

Այս ուսումնասիրությունը գիտակցաբար չի նշում անուններ: Բոլոր մարդիկ անդեմ են այն աստիճանի, երբ իրենց՝ փորձագետներին, թելադրում են ուր գնալ և ինչ ասել լրագրողներին։ Ուստի այստեղ կարևոր են ոչ թե անունները, այլ բուն երևույթը, որի իմաստը կեղծված և իրականության հետ որևէ աղերս չունեցող հանրային օրակարգի հաջող ձևավորման մեջ է։

Մինասյանն իր գործունեությունը շարունակել է տեղեկատվական դաշտում՝ իր հետ այս կամ այն չափով փոխկապակցված լրատվամիջոցների միջոցով, 2018թ. գարնանը Հայաստանում տեղի ունեցած իշխանափոխությունից հետո, մեկ, բայց սկզբունքային տարբերությամբ։[2]

Մինչև 2018թ. Մայիսը մինասյանական լրատվամիջոցները երկրում պայմանականորեն կեղծված հանրային օրակարգ էին ձևավորում՝ հանրության ուշադրությունն իշխանության գործունեությունից շեղելու նպատակով։ Իշխանափոխությունից հետո լրատվամիջոցները նույնկերպ կեղծում են հանրային օրակարգը՝ այդ ուշադրությունն իշխանության վրա գրավելու նպատակով։ Կան նաև այլ տարբերություններ: Բերենք միայն ամենաթարմը։ Օրինակ, 2010թ.[3]՝ Սերժ Սարգսյանի վարած «ֆուտբոլային» դիվանագիտության ժամանակ մինասյանական թուրքագետներն անթաքույց հավանությամբ էին արտահայտվում այդ քաղաքականության մասին։ Նիկոլ Փաշինյանի վարչապետության շրջանում Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման գրեթե նույնանման նախաձեռնված գործընթացը թուրքագետների կողմից ընդունվեց կոշտ քննադատությամբ՝ «եթե ոչ ռուսները, ապա թուրքերը մեզ կուտեն» ոգով։ Այստեղ անհնար է չնշել ևս մեկ կարևոր ասպեկտ. հայ թուրքագետների մեծ մասն անթաքույց համակրանք է տածում Ռուսաստանի նկատմամբ։ Համենայնդեպս նրանցից շատերը պնդում են, որ Ռուսաստանի՝ տարածաշրջանից հեռանալու դեպքում նրա տեղն անմիջապես կզբաղեցնի Թուրքիան։   

Այլ կերպ ասած՝ Հայաստանում իշխանափոխությունից հետո փոխվել են Մինասյանի բանակի նպատակները, բայց ոչ աշխատանքի մեթոդները։ Իսկ 2019թ. նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի[4] կալանավորումը նրա համար հանգեցրեց իրավիճակային դաշնակից ևս մեկ բանակի ստեղծմանը, որը բաղկացած էր Քոչարյանի «գնած» լրագրողներից և ֆեյքերից։

Տեղեկատվական շուկայում հայտնվեցին նաև այլ՝ նոր խաղացողներ, որոնք հիմնականում կտրվեցին հին իշխանությունից։ Քոչարյանի կողմնակիցները գնացին փոքր-ինչ այլ ճանապարհով։ Նրանք գրեթե չգնեցին լրատվամիջոցներ՝ նախընտրելով պատվիրել իրենց ուզած բովանդակությունը։ Հասկանալի է, որ դրա 90 տոկոսը բաղկացած է Նիկոլ Փաշինյանի, նրա կառավարության, կնոջ և նույնիսկ երեխաների իրական ու հորինված քայլերի քննադատությունից:

Վարչապետի, կառավարության, խորհրդարանի ցանկացած նախաձեռնություն և գործողություն դիտարկվում է խոշորացույցի տակ։ Ցանկացած, նույնիսկ հանրության բարօրությանն ուղղված որոշում ընթերցողներին ներկայացվում է որպես հայոց պետականության խարխլմանն ուղղված որոշում։

 

ԱՊԱՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ

Հաշվի առնելով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև փաստացի շարունակվող պատերազմը (խաղաղության պայմանագիրը դեռևս ստորագրված չէ), ինչպես նաև Հայաստանում իշխանության համար չդադարող ներքաղաքական պայքարը՝ ապատեղեկատվության աղբյուրները նախ և առաջ պետք է բաժանել երկու առանձին խմբի՝ արտաքին և ներքին: Արտաքին խումբն իր հերթին ունի երկու հիմնական ուղղություն՝ ադրբեջանական և ռուսական։

 

Ադրբեջան

Մեր երկրի նկատմամբ Ադրբեջանն իսկական հիբրիդային պատերազմ է վարում, որի հիմնական բաղադրիչներից մեկը տեղեկատվական պատերազմն է։ Վերջինս նույնպես բաժանվում է երկու վեկտորի՝ բուն հայկական և արցախյան։ Կարևոր է նշել, որ այս վեկտորները նույնպես ունեն երկու ճյուղ: Առաջինն ուղղակիորեն Հայաստանի և Արցախի համար տարվող աշխատանքն է։ Երկրորդն աշխատանքն է ամբողջ աշխարհում, առաջին հերթին՝ Ռուսաստանում, եվրոպայում, այլ երկրներում, որոնք այս կամ այն կերպ ազդում են Հայաստանի և Ադրբեջանի նկատմամբ քաղաքականության ձևավորման վրա։

Հայաստանի ու Արցախի մասին ապատեղեկատվությունը տարածվում է մի քանի մակարդակներով։ Առաջին մակարդակն Ադրբեջանի նախագահի վարչակազմն է, ԱԳՆ-ը, ԱԱՆ-ը, ադրբեջանական այլ պետական գերատեսչություններ և կառույցներ։ Երկրորդ մակարդակը պետության կողմից ֆինանսավորվող և վերահսկվողն է, իսկ մյուսներն այնտեղ պարզապես չկան։ Երրորդ մակարդակը պետության կողմից ֆինանսավորվող ադրբեջանական տարբեր ֆեյքեր, բոտեր են և այլն: Այսպիսով, Հայաստանի մասին ապատեղեկատվության տարածման երեք մակարդակները ֆինանսավորվում, վերահսկվում են պետության կողմից:

Առաջին մակարդակում ապատեղեկատուներն աշխատում են հիմնականում միջազգային կազմակերպություններում և այլ երկրներում: Երկրորդ մակարդակի թիրախային լսարանն ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին լսարանն է: Առանձին դեպքերում, ինչպես օրինակ, այդ թվում՝ հայերենով հեռարձակվող ալիևյան քարոզչության խոսափողի՝ CBC արբանյակային հեռուստաալիքի դեպքում թիրախային լսարան է նաև Հայաստանի և Արցախի բնակչությունը։ Երրորդ մակարդակը ցանցային տարբեր ֆեյքերն ու բոտերն են, որոնք, որպես կանոն, աշխատում են հայ հանրությանն ապատեղեկատվություն տրամադրելու և Ալիևի քարոզչության թեզերը տարածելու ուղղությամբ, ընդ որում, ինչպես Հայաստանում և Արցախում, այնպես էլ Սփյուռքում։

Այս ամենում առանձին դեր են խաղում գոյություն ունեցողներից ամենացածր մակարդակի, տարբեր, հիմնականում ռուս քաղաքագետներ, ինչպիսիք են Սերգեյ Մարկովը, Իգոր Կորոտչենկոն և այլք։ Ցավոք սրտի ռուս որոշ քաղաքական գործիչներ նույնպես աշխատում են Ադրբեջանի օգտին, օրինակ, Պետդումայի Անկախ պետությունների համագործակցության, եվրասիական ինտեգրման և հայրենակիցների հետ կապերի հարցերով հանձնաժողովի նախագահ, ՌԴԿԿ խմբակցության անդամ Լեոնիդ Կալաշնիկովը և այլք։ Վերջինս ադրբեջանական CBC քարոզչական հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում հանգել է նրան, որ Հայաստանը Ռուսաստանի դաշնակիցը չէ: Ըստ կալաշնիկովյան տրամաբանության՝ Ռուսաստանը բացարձակապես պարտավոր չէ պաշտպանել ոչ դաշնակցին, նույնիսկ ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում։

Առանձին տեղ է հատկացվում պատմության կեղծմանը` կասկածելի համբավ ունեցող ռուս գիտնականների և լրատվամիջոցների կողմից Հայաստանի և Արցախի մասին ապատեղեկատվության տարածման միջոցով։ Վերջիններս ադրբեջանական փողերով Ռուսաստանում ստեղծում և կառավարում են համապատասխան կենտրոններ և լրատվամիջոցներ, օրինակ, Вестник Кавказа կայքը։

 

Ռուսաստան

Հայաստանի և Արցախի մասին ապատեղեկատվության տարածման գործում առանձնահատուկ դեր են խաղում ռուսական պետական լրատվամիջոցները։ Россия Сегодня-ի, Спутник-ի, РИА Новости-ի և այլնի համար որոշ չափով տեղեկատվական խորապատկեր են ստեղծում ռուսական փորձագիտական-վերլուծական հանրության ներկայացուցիչները։ Որպես ապատեղեկատվության աղբյուր և տարածող զգալի դեր են խաղում հայկական ազգանուններով ՌԴ քաղաքացիները։ Որպես կանոն դրանք հիմնականում ռուսական իշխանության ներսում տարբեր խմբավորումների համար աշխատող քարոզիչներ են՝ Մարգարիտա Սիմոնյան, Արամ Գաբրելյանով, Գևորգ Միրզայան, Սեմյոն Բաղդասարով, Անդրանիկ Միհրանյան, Սերգեյ Կուրղինյան, Կարեն Շահնազարով, Տիգրան Քեոսայան․.. Դրանում համոզվելու համար կարելի է լսել, թերևս, նրանց հարցազրույցներից որևէ մեկը։ Ցավոք, ցուցակը կարելի է երկար շարունակել․.. Եվ, իհարկե, Հայաստանի ու Արցախի դեմ աշխատում են տարբեր բլոգերներ ու WarGonzo-ի նման տելեգրամյան ալիքներ։ Նույն WarGonzo-ն և նրա «դեմք» Սեմյոն Պեգովը ոչ միանշանակ դեր են խաղացել 2020թ. աշնանը 44-օրյա պատերազմի լուսաբանման գործում։

 

Հայաստան

Ապատեղեկատվության տարածման աղբյուրների ներքին խումբն առավել խայտաբղետ է։ Այստեղ ներկայացված են իշխանության տարբեր ընդդիմադիր քաղաքական ուժեր, գործիչներ և, իհարկե, նրանց հետ փոխկապակցված լրատվամիջոցներ, տելեգրամյան ալիքներ և ֆեյքեր։ Առավել ակտիվություն են ցուցաբերում նախկին նախագահներ Ռոբերտ Քոչարյանի, Սերժ Սարգսյանի կողմնակիցները, ավելի փոքր քաղաքական ուժերի և հոսանքների կողմնակիցները, քաղաքական գործիչներ և հանրային անձինք, որոնք չունեն որոշակի քաղաքական կողմնորոշում: Ակտիվ ապատեղեկատվության դաշտում առանձնահատուկ դեր են խաղում Հայաստանի արևմտամետ քաղաքական կուրսի հակառակորդները։

Ընդհանրապես, իշխանությունների ընդդիմախոսները վերահսկում են Հայաստանում մեդիա ոլորտի մինչև 70%-ը, այդ թվում՝ Armenia TV, 5-րդ ալիք, Կենտրոն, Հ2 հեռուստաալիքները, Երկիր Մեդիա, առցանց հրատարակություններ News.am, Blognews.am, asekose.am., 168.am և այլ կայքեր։ Վերջին կայքը գլխավորում է «գլխավոր լրագրողը»՝ Հայաստանի ժուռնալիստների միության նախագահ Սաթիկ Սեյրանյանը: Ապատեղեկատվության աղբյուրների շարքում հատուկ տեղ են զբաղեցնում իշխանության հակառակորդների համար աշխատող տելեգրամյան ալիքները։

Պետք է նշել, որ իշխանությունն առնվազն փորձում է հետ չմնալ իր ընդդիմախոսներից, ցավոք, բացառապես ներքին դաշտում, և նա նաև հաճախ է «տեղեկատվական լցոնումներ» իրականացնում լրատվական դաշտում, իհարկե, արդեն սեփական նպատակների և նեղ խմբային շահերի համար։ Իշխանությունն այդ ամենն իրականացնում է իր հետ փոխկապակցված լրատվամիջոցների, տելեգրամյան ալիքների և բլոգերների միջոցով: Երկրում հստակ արտահայտված իշխանամետ լրատվամիջոցները տասնյակից ավելի են՝ Հայաստանի հանրային հեռուստաընկերությունը, Արմենպրես լրատվական գործակալությունը, որոնք պատկանում են պետությանը, Ֆրինյուզ և Արարատնյուզ հեռուստաընկերությունները, Հայկական ժամանակ թերթը, լրատվական կայքերը` Radar.am, Zarkerak.am, Civic.am և այլն:

Երկրում կան մոտ մեկ տասնյակ լրատվամիջոցներ, որոնք չեզոք են իշխանությունների նկատմամբ, դրանք են՝ Ազատություն ռադիոկայանը, ինտերնետային ռեսուրսներից Factor.am, 1in.am, Civilnet, Lragir.am, Hetq.am կայքերը և այլն։ Հայկական լրատվամիջոցների մեծ մասն այսօր աշխատում է իշխանությունների դեմ: Դա ներկայիս վարչապետ, նախկին լրագրող Փաշինյանի «յուրահատկությունն» է. նա մեծ հաշվով տեղեկատվական պատերազմ է վարում միայնակ, ինչը, կարծես, մեծ սխալ է նրա կողմից: Իշխանություններին ուղղված բոլոր հարձակումներին ու մեղադրանքներին պատասխանում է ինքը՝ Փաշինյանը՝ իր երկու նախարարների ու տեղակալների հետ։ Իշխանության մեջ «խոսող գլուխները» շատ քիչ են, մինչդեռ նրանցից ոմանք պետք է լռեն՝ ելնելով առաջին հերթին սեփական շահերից։ Այդ առաքելությունը Փաշինյանը ստանձնել է ինքնակամ։ Այսպիսով, իշխանական լրատվամիջոցների կողմից Փաշինյանին գովերգելու առանձնակի կարիք չկա։ Նրանք ուղղակի հեռարձակում ու տարածում են նրա ելույթները։ Թե որքանով է արդյունավետ նման տեղեկատվական քաղաքականությունը, մեծ հարց է։

 

ԱՊԱՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՄԱՆ ՆՊԱՏԱԿՆԵՐԸ

 

Ադրբեջան

Անհրաժեշտ է արձանագրել, որ Արցախի և Հայաստանի դեմ ադրբեջանա-թուրքական 44-օրյա ագրեսիայի արդյունքների ամփոփմամբ՝ Իլհամ Ալիևի համար պատերազմը հայ ժողովրդի և, ամենակարևորը, հայոց պետականության դեմ ամենևին էլ չավարտվեց: Դրա վկայությունն են Արցախում և Հայաստանի հետ սահմանին հայերի դեմ պարբերական հարձակումներն ու սպանությունները։ Դրանցից երկուսը՝ 2021թ. և 2022թ. սեպտեմբերին[5], ավարտվեցին Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի տասնյակ քառակուսի կիլոմետր տարածքի օկուպացիայով և հարյուրավոր հայ զինծառայողների սպանությամբ։

Եվ ահա այստեղ կարևոր է նշել, որ Ալիևը պահանջում է ոչ միայն Արցախի ճանաչումը որպես Ադրբեջանի մաս, այլ Հայաստանից պահանջում է ութ գյուղ, որոնք ինչ-որ տեղ համարում է անկլավներ, ինչպես նաև միջանցք Հայաստանի Սյունիքի մարզով Ադրբեջանից դեպի Նախիջևան[6]։ Այս արտատարածքային սկզբունքի գաղափարն Ալիևից առաջ վերջին անգամ հնչեցվել է միայն Ադոլֆ Հիտլերի կողմից։ Մինչ այժմ Ալիևը Հայաստանին պահանջներ է ներկայացնում Ադրբեջանի «պատմական հողերի վերադարձի» վերաբերյալ, որոնց ընդգրկվածությունը, դատելով իր իսկ հայտարարություններից, սկսվում է Սևանա լճից և ավարտվում Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանով։

Եվ, այսպես, Հայաստանի հետ պատերազմն Ալիևի համար ավարտված չէ։ Այն շարունակվում է և ոչ միայն ռազմական, դիվանագիտական ու քաղաքական մակարդակով։ Այս փուլում պատերազմը հիբրիդային բնույթ է կրում։ Ըստ այդմ դրա անբաժանելի մասը տեղեկատվական պատերազմն է։ Վերջինս իր հերթին, ի թիվս այլ մեխանիզմների և գործիքների, հիմնվում է ապատեղեկատվության տարածման վրա, առաջին հերթին Արցախի և Հայաստանի ուղղությամբ, և երկրորդ՝ այն երկրների, որոնք այս կամ այն կերպ հնարավորություն ունեն ազդելու Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման վրա, հետևաբար Ռուսաստանի կամ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մյուս երկրների՝ ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի վրա։ Իհարկե, սրանով ալիևյան քարոզչամեքենայի ապատեղեկատվական թիրախների ցանկը չի ավարտվում։

 

Արցախյան ուղղություն

Արցախյան ուղղությամբ ապատեղեկատվության տարածման գլխավոր նպատակը հասարակության շրջանում խուճապ սերմանելն է: Այն իր հերթին պետք է ծառայի Ալիևի գլխավոր նպատակին՝ Արցախի վերջնական հայաթափմանը։ Գրեթե չդադարող «ապատեղեկատվական լցոնումների» միջոցով ադրբեջանական ԶԼՄ-ները, բլոգերները, տարբեր տեսակի ֆեյքերն ու տրոլները սոցիալական ցանցերում ձգտում են հասնել Արցախում մեր հայրենակիցների՝ սեփական տներից հեռանալու անխուսափելիության գիտակցման ձևավորմանը:

Այս համատեքստում Բաքվի քարոզչությունը պարբերաբար ապատեղեկատվություն է տարածում Արցախում ադրբեջանական հերթական վերահաս հարձակման մասին։ Լուրեր են տարածվում բնակչության տարհանման, ադրբեջանական բանակի կողմից գոյություն չունեցող գյուղերի և ադրբեջանական անվանումներով բարձունքների գրավման մասին։ Պարբերաբար ապատեղեկատվություն է տարածվում նաև վերաբնակեցման նախապատրաստման, երբեմնի այնտեղ բնակվող ադրբեջանցիների «վերադարձի» մասին։ Բարեբախտաբար, Արցախում նման լուրերի իրատեսության մասին գրեթե ամեն ինչ հայտնի է։ Արցախցիները շատ լավ հասկանում են, թե ինչպիսին է Ադրբեջանի ղեկավարությունը։ Ըստ այդմ գոնե այս փուլում Բաքվի ապատեղեկատվության հոսքերը «փշրվում» են մեր հայրենակիցների՝ հայրենի հողում ապրելու վճռականության վրա՝ ի հեճուկս ալիևյան ռեժիմի՝ հակառակը հասնելու բոլոր ջանքերի։

 

Հայկական ուղղություն

Նմանատիպ իրավիճակ է նաև դեպի Հայաստան Բաքվի քարոզիչների և ապատեղեկատուների աշխատանքի ուղղությամբ։ Ադրբեջանի 44-օրյա ագրեսիայի ավարտով Բաքվից Հայաստանի ուղղությամբ ապատեղեկատվության հոսքերը շատացել են մի քանի, եթե ոչ տասնյակ անգամ։ Նրանց թիրախն առաջին հերթին սահմանամերձ գյուղերի, Սյունիքի, Գեղարքունիքի, Տավուշի, Վայոց Ձորի և Արարատի մարզերի բնակիչներն են, խուճապի հասցնելու նպատակով նրանց արտահոսքը հայրենի վայրերից:

Ալիևյան քարոզիչների և ապատեղեկատուների աշխատանքի հիմնական դրդապատճառը կրկին նոր պատերազմի սպառնալիքի տարածումն է։ Ապատեղեկատվական հոսքերում գերակշռում է Հայաստանի հետ սահմանի այս կամ այն ուղղություններով ադրբեջանական բանակի կուտակումների մասին տեղեկատվությունը, ինչպես նաև Հայաստանի այս կամ այն բնակավայրը գրավելու ծրագրերը։ Այստեղ հարկ է նշել, որ մինչ այսօր Ադրբեջանը ոչ մի հայկական բնակավայր չի գրավել անմիջապես Հայաստանի Հանրապետության տարածքում։

Բաքվի քարոզչական-ապատեղեկատվական մեքենայի աշխատանքի առանձին կետ է Հայաստանի և Արցախի տարածքներից ադրբեջանական տարածքները գնդակոծելու մասին ապատեղեկատվության տարածումը: Այս ապատեղեկատվությունը եղել է ղարաբաղյան հակամարտության գոյության բոլոր տարիներին։

Հայաստանի և Արցախի դեմ ադրբեջանական 44-օրյա ագրեսիայի արդյունքների ամփոփմամբ կրկին նշենք, որ հայկական կողմից գնդակոծությունների մասին ապատեղեկատվության հոսքերը տասնյակ անգամ հաճախակիացել են։ Նման «տեղեկատվական լցոնումների» սկզբնաղբյուրն Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունն է։ Տարածողները բնության մեջ գոյություն ունեցող ադրբեջանական բոլոր լրատվամիջոցներն են։ Հատկապես հարկ է նշել ռուսական որոշ ԶԼՄ-ների, պետական լրատվամիջոցների աշխատանքն այս ուղղությամբ։

Ապատեղեկատվության տարածման կոնկրետ հասցեատերը միջազգային հանրությունն է։ Ալիևյան վարչակարգի նման գիծը նպատակ է հետապնդում հավասարության նշան դնել Հայաստանի և Արցախի նկատմամբ սեփական ագրեսիայի և ի դեմս նրանց զոհերի միջև։ Հայաստանում և Արցախում ադրբեջանական կանոնավոր հարձակումները, ագրեսիայի պոռթկումները և պարզապես գնդակոծությունները ոչ ոքի համար գաղտնիք չեն:

2022թ. սեպտեմբերի 13-14-ը Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան տարածքի ուղղությամբ ադրբեջանական վերջին խոշոր ագրեսիան՝ հրետանու, տանկերի և անօդաչու թռչող սարքերի կիրառմամբ, ավարտվել է 230 հայ զինծառայողի կորստով[7]։ Ադրբեջանական զինուժի կողմից հրադադարի ռեժիմի խախտման դեպքերը հաշվելը գրեթե անհնար է՝ հաշվի առնելով դրանց բարձր հաճախականությունը:

Այդ խորապատկերին Բաքուն պետք է աշխարհին ցույց տա գոյություն չունեցող հայկական ագրեսիվություն՝ նպատակ ունենալով ինչ-որ կերպ արդարացնել հայկական տարածքի կանոնավոր գնդակոծություններն ու հայերի սպանությունները։ Հաճախ, ինչպես 2021թ. և 2022թ. Հայաստանի վրա ադրբեջանական երկու լայնածավալ հարձակումների դեպքում, այնպես էլ հայկական կողմից գնդակոծությունների մասին ապատեղեկատվության տարածմամբ` ադրբեջանական քարոզչությունը փորձում է արդարացնել սեփական, Հայաստանի նկատմամբ գրեթե մշտապես պատրաստվող ագրեսիան։

 

Պատմության կեղծում

Ադրբեջանական քարոզչական-ապատեղեկատվական մեքենայի մեկ այլ կետ էլ հայոց պատմության և մշակույթի մասին ակնհայտ ստի տարածումն է: Հայկականի յուրացումն ուղեկցվել է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության գոյության բոլոր տարիներին՝ հայերի կողմից ադրբեջանականը յուրացնելու մեղադրանքներով։ «Գողի վրա գլխարկն այրվում է» սկզբունքով Բաքվի քարոզչությունը տասնամյակներ շարունակ շեփորահարում է ողջ աշխարհին հայերի կողմից գողացված ադրբեջանական հողերի, դուդուկի և նույնիսկ տոլմայի մասին։

Հայերի՝ բուն ադրբեջանական հողերում հայտնվելու մասին թեզը գործարկվել է անցյալ դարի 90-ականների սկզբին, այժմ արդեն ադրբեջանցի հանգուցյալ պատմաբան, ակադեմիկոս Զիա Բունիաթովի կողմից[8]։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում նրա հետևորդները հասցրել են այն աստիճանի, որ ներկայիս հայերը կոչվում են «հայ», որոնք ոչ մի կապ չունեն Հայաստանի և հայկական քաղաքակրթության հետ: Այս ճանապարհին ադրբեջանցի գիտնականները հայկական այբուբենը ստեղծող Մեսրոպ Մաշտոցին ամենայն լրջությամբ մեղադրում են եթովպացիներից հայերեն տառերը գողանալու մեջ:

Այս ստի տարածման նպատակը Հայկական լեռնաշխարհ, Արցախի և Հայաստանի ներկայիս տարածք հայերի եկվորության, բնության մեջ գոյություն չունեցող ապացույցների ձևավորումը, ստեղծումն ու աշխարհին ներկայացնելն է: Այսպիսով, անգամ հարյուրամյա պատմություն չունեցող (էլ չասած սեփական այբուբենի մասին) Ադրբեջանը Հայաստանին ու հայերին մեղադրում է գողության մեջ։ Ներկայիս ադրբեջանցիները, որոնց դեռևս մեկ դար առաջ անվանում էին կովկասյան թաթարներ[9], հայ ժողովրդին մեղադրում են պատմությունը գողանալու մեջ ... իրենք իրենցից։ Սեփական ինքնությունն այդպես էլ չկողմնորոշած, փաստացի դեռևս ազգազուրկ, ովքեր իրենց համարում են մե՛րթ թուրքերի, մե՛րթ կովկասյան ալբանացիների հետնորդներ, հայերին կոչում են ինքնությունից զուրկ եկվոր գնչուներ։

Ներկայիս Ադրբեջանը պատմության մեջ գրեթե եզակի օրինակ է, երբ ազգության անվանումը որոշվել է Ատրոպատենա-Ատրպատական-Ադրբեջան տեղանվան հիման վրա, այլ ոչ թե հակառակը: Տիեզերական մասշտաբի այս ստի հասցեատերը միջազգային հանրությունն է։

Երկար ժամանակ Հայաստանում ադրբեջանական այս բոլոր հիմարությունների վրա ծիծաղում էին։ Նման մոտեցման սխալ լինելը ցույց տվեց հենց ժամանակը։ Գրավելով Արցախի երեք քառորդը, օկուպացնելով Հայաստանի տասնյակ քառակուսի կիլոմետրեր՝ ադրբեջանցի ցմահ նախագահ Ալիևն այսօր արդեն կանխատեսում է ադրբեջանցիների մոտալուտ վերադարձն «Արևմտյան Ադրբեջան»։ Այսպես, Ալիևը «նարեկացրեց» Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս տարածքը։ Ադրբեջանցի բռնապետի երևակայության արգասիքը բնության մեջ գոյություն չունեցող ևս մեկ նորաբանություն էր՝ «Զանգեզուրի միջանցքը»։ Զգալով Ռուսաստանի՝ Հայաստանի ռազմավարական դաշնակցի, ինչպես նաև միջազգային հանրության մինի Հիտլերի լիակատար անգործության խորապատկերին՝ Ալիևը վերջին 2.5 տարում Հայաստանի նկատմամբ սեփական տարածքային պահանջների նշաձողը բարձրացրել է նույնիսկ իր համար աննախադեպ չափերի։

Եվ ահա այստեղ կարևոր է ընդգծել գլխավորը՝ Հայաստանի և հայ ժողովրդի նկատմամբ ալիևյան բոլոր հավակնությունների հիմքում սեփական՝ գոյություն չունեցող և հազարամյա հայկական պատմության կեղծարարություններն են:

Ալիևը յուրացրեց նաև հարևան Իրանի պատմությունը։ Նա աջ ու ձախ խոսում է ժամանակին Պարսկաստանի կողմից վերահսկվող Ղարաբաղի և Էրիվանի խանությունների մասին, բացառապես ադրբեջանական խանությունների, Իրավանի մասին ալիևյան բարբաջանքներն ալիևյան քարոզչությամբ ապատեղեկատվության ալիքների նման տարածվում են ամբողջ աշխարհում։

«Հազար անգամ կրկնված սուտը դառնում է ճշմարտություն» [10], - ժամանակին ասել Է Ադոլֆ Հիտլերի գլխավոր քարոզիչ Յոզեֆ Գեբելսը: Եվ դատելով այն գծից, որը գրեթե մեկ դար անց Հայաստանի նկատմամբ վարում է Ալիևը, յուրացրել է գեբելսյան դասերը։ Աշխարհով մեկ պարբերաբար սփռվող ադրբեջանական ստի հոսքերի հիմնական նպատակը միջազգային հանրության մոտ՝ ընդհանրապես և առանձին երկրներում, առաջին հերթին՝ Արևմուտքի մոտ կեղծ, ագրեսիվ, անսկզբունքային, անհայրենիք հայի կերպարի ձևավորումն է ադրբեջանական հողերի և ադրբեջանական մեծ ազգի նվաճումների դեմ: 

 

Ռուսաստան

Հասկանալի պատճառներով Ռուսաստանում հայ ժողովրդին ապատեղեկացնելու քաղաքականության ձևավորումը սկսվեց մի քանի հարյուր տարի ավելի շուտ, քան Ադրբեջանում, այս դեպքում դեռևս Ցարական Ռուսաստանում։ Դրանից հետո որդեգրվեց նախորդների մեթոդաբանությունը և կյանքի կոչվեց նրանց կողմից ղեկավարվող ՆԿՎԴ-ի, հետագայում ՊԱԿ-ի՝ ԽՍՀՄ-ի հետևորդների կողմից 70 տարի շարունակ։ 1991թ. Խորհրդային Միության փլուզմամբ այս գիծը ոչ միայն չի դադարել գծվել, այլև, ինչպես տեսնում ենք, վերջին տարիներին ավելի է ուժեղացել։

Վերջին հարյուրամյակների ընթացքում Հարավային Կովկասի տարածաշրջանն ավանդաբար եղել է նախկին երեք՝ Ռուսական, Օսմանյան և Պարսկական կայսրությունների մրցակցության փոփոխական հաջողության թատերաբեմ: Այս առումով բացառություն չեն հատկապես ԽՍՀՄ փլուզման հետ կապված նաև ժառանգներ Ռուսաստանը, Թուրքիան և Իրանը։ Մրցակցությունը հատկապես ուժեղացել է վերջին տարիներին՝ Թուրքիայի աջակցությամբ, Ռուսաստանի արտոնմամբ և Իրանի գրեթե լուռ արձագանքով՝ Ադրբեջանի կողմից հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացված 44-օրյա ագրեսիայի արդյունքների ամփոփումից հետո։ Այս հստակեցումը կարևոր է. Իրանը, առնվազն Հայաստանի երրորդ Հանրապետության ի հայտ գալուց սկսած, մեր երկրում որպես թշնամի չի ընկալվում, նա առավել ընկալվում է բարեկամ պետություն, որն ունի հայկական տեսլական մի շարք հարցերի և տարածաշրջանային խնդիրների վերաբերյալ։ Իրանը երբեք սպառնալիքների ակնարկ չի հնչեցրել, համապատասխանաբար, այս փուլում վտանգ չի ներկայացրել և չի ներկայացնում Հայաստանի Հանրապետության համար: Իրանական ուղղությամբ խաղալն այս լույսի ներքո ռուսական քարոզչամեքենայի համար անհեռանկարային է, ինչը չի կարելի ասել 1915-1923թթ. Հայոց ցեղասպանության փաստն այդպես էլ չճանաչած Թուրքիայի մասին․․․

Երիտթուրքական կառավարության կողմից Ցեղասպանության ենթարկված հայ ժողովրդի՝ դեռևս չապաքինված վերքերի վերականգնմանն ուղղված Մոսկվայի քաղաքականությունը ձևավորվեց 1952թ. հենց Թուրքիայի՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցելուց հետո։ Այն ԽՍՀՄ-ում իր գագաթնակետին հասավ 1967թ.՝ Երևանում Հայոց ցեղասպանության՝ մեկուկես միլիոն զոհերի հիշատակը հավերժացնող Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի կառուցմամբ։

Ի սկզբանե միանգամայն հասկանալի և տրամաբանական նպատակ էր հետապնդում Արևելքում ՆԱՏՕ-ի ֆորպոստի հետ դիմակայության մեջ մեխանիզմի ձեռքբերումը, որը հնարավորություն կտա առիթի դեպքում հիշեցնել Անկարային կատարված ոճրագործությունների մասին։ ԽՍՀՄ-ում և Պուտինից առաջ վաղ Ռուսաստանում այդպես էլ չներեցին թուրքերին 1921թ. Լենին-Ուլյանովի և Քեմալ Աթաթուրքի կնքած Մոսկովյան պայմանագրի[11] շրջանակներում դաշնակցային հարաբերություններից հրաժարումը։

Հարկ է հատուկ նշել, որ Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունը, ի դեմս նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, առանձնապես չի ջանացել Հայոց ցեղասպանության փաստի միջազգային ճանաչման հարցում։ Դա Հայաստանի քաղաքականության պաշտոնական առաջնահերթությունների շարքում ընդգծեց Մոսկվայի հանդեպ երբեք սեփական համակրանքը չթաքցրած Ռոբերտ Քոչարյանը 1998թ.՝ նախագահի պաշտոնը ստանձնելուց անմիջապես հետո:

Չփորձելով անգամ փոքր-ինչ կասկած հայտնել հայ ժողովրդի նկատմամբ երիտթուրքերի կատարած ոճրագործությունների փաստի վերաբերյալ՝ հարկ ենք համարում նշել, որ ներկայիս աշխարհաքաղաքական պայմաններում դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումն ու 1993թ.-ից ի վեր Թուրքիայի հետ փակ սահմանի ապաշրջափակումը Հայաստանի համար հրամայական են: Դրանց պատճառն այն ակնհայտ հնարավորություններն են, որոնք մեր երկրի համար Ռուսաստանից կոմունիկացիոն, էներգետիկ, համապատասխանաբար քաղաքական կախվածությունը նվազեցնելու ուղղությամբ կատարվող քայլեր են, և, իհարկե, Հայաստանի դեմ ուղղված Ադրբեջանի ագրեսիվության աստիճանի իջեցմամբ։ Մոսկվայում այս ամենը շատ լավ հասկանում են և օգտագործում սեփական հնարավորությունները հայ-թուրքական հաշտեցումը խոչընդոտելու նպատակով, և առաջին հերթին սեփական քարոզչության հնարավորությունները, ինչպես նաև սեփական ազդեցության գործակալների հնարավորությունները Հայաստանում և Ադրբեջանում։

Հասկանալի է, որ Հայաստանի պարագայում հայ քաղաքական որոշ ուժերի, օրինակ, ՀՅԴ-ի, ռուսամետ-հակաթուրքական գործունեությունն անկասկած հակասության մեջ է մտնում Հայաստանի Հանրապետության շահերի հետ, ինչը չի կարելի ասել Ադրբեջանի մասին, որը կասկածից վեր շահագրգռված է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը կանխելու հարցում։          

Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը կանխելը ռուսական քարոզչության նպատակներից մեկն է։ Կա ևս մեկ՝ առաջինին զուգահեռ, ուղեկցող և շարունակող նպատակ, որը Ռուսաստանից դեպի Արևմուտք Հայաստանի անխուսափելի շրջադարձը կանխելն է։

Հայ-ռուսական հարաբերությունները սկսել են աստիճանաբար վատանալ, որը սկիզբ է առնում ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի բարեխոսությունից։ 2007թ. նրա մյունխենյան ճառով[12] սահմանված՝ աշխարհում սեփական ազդեցության ագրեսիվ աճի փորձերի փուլի սկզբից այդ գործընթացը միայն ուժեղացել է առաջին հերթին հետխորհրդային տարածքում։ Ռուսաստանի մասնակցությունը հայ ժողովրդի դեմ 44-օրյա դավադրությանը, Մոսկվայի մերժումը` կատարել 1997թ. «Մեծ» պայմանագրում ամրագրված՝ Ադրբեջանի ագրեսիայից Հայաստանը պաշտպանելու սեփական պարտավորությունները, Հայաստանում ռուսական ազդեցության դագաղի վերջին մեխն էին։ Սակայն միայն այս պահին։ Գազային շանտաժի ռուսական բազմաթիվ փորձերը, մի շարք համակարգաստեղծ ձեռնարկություններ Հայաստանից խլելու փաստը, հայ-ադրբեջանական հակամարտությունում Ռուսաստանի խաղացած ողջ տհաճ դերը Մոսկվան փորձում է կոծկել․.. հերթական շանտաժով։

Մոսկվայում նույնպես որոշել են հեծանիվ չհորինել, իսկ Հայաստանում ակտիվորեն շրջանառում են դեռևս ցարական Ռուսաստանի ժամանակների հնացած քարոզչական պատումը՝ «ռուսները չեն լինի, թուրքերը մեզ կուտեն»։ Ընդ որում, բուն ձևակերպումից պարզ է, որ այդ արմատապես կեղծ պատումը հայերի շուրթերով նետվում է հայկական գիտակցության անկյունները. հայկական քաղաքական ուժերի, այսպես կոչված, «հինգերորդ շարասյան» ներկայացուցիչների, ռուսական գոհունակությամբ տարբեր հասարակական կազմակերպությունների ու ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչների և հարյուրամյակներով հիմարացած հայերի պատումները։ Կարևոր է նշել, որ նրանք բնակվում են ոչ միայն Հայաստանում, այլև Ռուսաստանում և նույնիսկ աշխարհի այլ երկրներում: Այս ամբողջ քարոզարշավին Մոսկվայից ակտիվորեն աջակցում են ռուսական լրատվամիջոցները, ռուս քարոզիչները, առաջին հերթին՝ հայկական ազգանուններով, և ռուսական իշխանությունը, վերջինս, որպես կանոն, ներկայացված է Պետդումայի տարբեր պատգամավորների կողմից:

Ցավոք, իրականությունը բոլորովին այլ տեսք ունի։ Հայաստանի ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանն անգամ մատ չի թափահարել, որպեսզի կանխի Ադրբեջանի և Թուրքիայի 44-օրյա ագրեսիայի արդյունքում մեր 4 հազար տղաների կորուստը։ Սա այն դեպքում, երբ Թուրքիայի բավական ակտիվ մասնակցությունն անվիճելի է այս պատերազմում։ Նույնիսկ ադրբեջանցի զինվորականների ընդհանուր ղեկավարումն իրականացրել է Թուրքիայի զինված ուժերի գլխավոր շտաբը, էլ չենք խոսում բայրաքթարի և այլ մանրուքների մասին։ Այսպիսով, Մոսկվան անձամբ հերքեց սեփական կեղծ քարոզչական պատում-առասպելը։ Ռուսները Հայաստանում եղել են ու կան, բայց մենք տեսնում ենք, որ դա բոլորովին չի խանգարել թուրքերին «մեզ ուտել», ընդ որում, ոչ միայն արցախյան ուղղությամբ 44-օրյա ագրեսիայի ժամանակ։ 2021թ., 2022թ., իսկ այժմ արդեն 2023թ. Հայաստանի անմիջական տարածքի նկատմամբ Ադրբեջանի ագրեսիոն գործողությունները հանգեցրեցին մի քանի հարյուր զոհերի՝ չհաշված վիրավորներին և կորցրած տարածքը:

Այս ուսումնասիրության մեջ մենք գիտակցաբար դիտարկել ենք ռուսական քարոզչամեքենայի միայն գլխավոր, Հայաստանում ակտիվորեն տարածվող միֆը։ Իրականում կան տասնյակ նման առասպելներ։ Դրանք վերաբերում են ոչ միայն անվտանգության ոլորտին, այլև տնտեսության, էներգետիկայի, հասարակական կյանքի այլ ոլորտների։ Այսօրվա Ռուսաստանում՝ բացառապես քարոզչության վրա կառուցված և դրան կառչած քարոզչական պետությունում, շատ լավ հասկանում և գիտակցում են ցեղասպանության, բազմադարյա զրկանքների ու ճնշումների ենթարկված հայ ժողովրդի բազմադարյա վախերը, այստեղից էլ թուրքական յաթաղանից արհեստականորեն սերմանվող ու բորբոքվող վախի միջոցով գիտակցության և հենց հայ հասարակության կառավարմանն ուղղված պատումը:

 

Հայաստան

Հանուն արդարության պետք է նշել Հայաստանում ոչ միայն ընդդիմության և իշխանության հակառակորդների, այլև իշխանության կողմից ապատեղեկատվության տարածման փաստը՝ իրենց հետ փոխկապակցված լրատվամիջոցների, բլոգերների, ֆեյքերի և այլ տարրերի միջոցով: Այդ ամենն արվում է տարբեր նպատակներով՝ հանրային տրամադրությունները «շոշափելու», հասկանալու համար, օրինակ, հասարակության մեծ մասն ինչպես կվերաբերվի գազի, էլեկտրաէներգիայի, ջրի սակագների հերթական թանկացմանը, ուղղակի կամ անուղղակի հարկման դրույքաչափերի բարձրացմանը: Նման դեպքերում, որպես կանոն, տեղեկատվական դաշտ է նետվում, օրինակ, գազի սակագինը մեկ խորանարդ մետրի դիմաց 50 դրամով թանկացնելու մասին տեղեկատվություն, իսկ արդյունքում գազը թանկանում է «ընդամենը» 25 դրամով։ «Լցոնումը», խայծն աշխատեցին, մարդիկ ուրախանում են, որ թանկացումներն այդքան շատ չեն եղել, որքան հայտարարվել էր ի սկզբանե և արագ համակերպվում են նոր գների հետ։ Նմանապես գործում են իշխանամետ ԶԼՄ-ներն ու նրանց համակարգողները՝ այս կամ այն քաղաքական ընդդիմախոսին ճնշելու նպատակով, այն տարբերությամբ, որ այստեղ հաճախ հրապարակվում է ոչ թե ապատեղեկատվություն, այլ իրականությանը մոտ տեղեկատվություն: Գաղտնիք չէ, որ մեր երկրում, հատկապես «նախկիններից» կազմված ընդդիմության մեջ ազնիվ քաղաքական գործիչ գտնելը բավական բարդ գործ է։

Սակայն արդարության շահերից ելնելով հարկ է նշել, որ իշխանական ապատեղեկատվությունը պետք է սովորի դա ընդդիմությունից: Վերջինս ամեն ինչ անում է, որպեսզի ապատեղեկատվություն տարածելու միջոցով արհեստականորեն ներկայացվի Հայաստանում և ներկայացնի Հայաստանի շուրջ առանց այդ էլ ոչ լավագույն վիճակն ավելի վատթար: Նրանք խտացնում են գույները մեկ նպատակով՝ երկրում իշխանափոխության հասնել արդեն ոչ թե ընտրությունների միջոցով, այլ հակասահմանադրական, բռնի մեթոդներով։ Այսպես թե այնպես պետք է արձանագրել, որ Հայաստանում տեղի է ունենում իրական տեղեկատվական պատերազմ, որը Փաշինյանի կառավարությանը հայտարարվել է իր նախորդների կողմից։ Այս քարոզարշավի միակ նպատակը Հայաստանի գործող իշխանությունների վարկաբեկումն ու հրաժարականն է։

Դրան հասնելու համար Փաշինյանի նախորդները ոչնչից չեն խորշում։ Գործի են դրվում ակնհայտ ապատեղեկատվությունը, կեղծիքները, սադրանքները, իսկ առանձին դեպքերում՝ նույնիսկ կոլաբորացիոնիզմի փորձերը։ Այդ նպատակով ընդդիմության կողմից ղեկավարվող լրատվամիջոցների էջերից և եթերից Փաշինյանին ու նրա կողմնակիցներին մեղադրում են Արցախը, այժմ նաև Հայաստանը հանձնելու մտադրության, ամերիկյան շահերի պաշտպանության, Ջորջ Սորոսի կողմից կաշառակերության, ոչ ավանդական կողմնորոշման, հայ հասարակության կողմից որպես մահացու մեղք դիտարկվող ցանկացած երևույթի մեջ։ Ընդ որում, պետք է ընդունել, որ որոշ դեպքերում քննադատությունը բավական հիմնավորված է. Փաշինյանի կառավարությունը, ցավոք, իրական առիթներ է տալիս դրա համար։ Ըստ այդմ, որոշ դեպքերում քննադատությունը սթափվելու առիթ է հանրության այն շերտերի համար, ովքեր դեռևս շարունակում են Փաշինյանի մեջ բարի թագավոր-հայր տեսնել՝ ունեցած սովորության պատճառով։

ԶԼՄ-ների և ֆեյքերի կողմից հանրային կարծիքի աղաղակող մանիպուլյացիայի օրինակները հազարավոր են։ Դրանցից մեկը ժամանակին երկրում աննախադեպ աղմուկ առաջացրած տրանսգենդեր Լիլիթ Մարտիրոսյանի՝ ԱԺ-ում մարդու իրավունքների վերաբերյալ լսումների ժամանակ ելույթի փաստն է[13]։ Լրատվամիջոցները Մարտիրոսյանի հայտնվելը խորհրդարանի ներսում անմիջապես կապեցին «Իմ քայլը» խմբակցության հետ՝ դա ներկայացնելով որպես ԼԳԲՏ-ի հանդեպ նոր իշխանության հավատարմության փաստ։ Ընդ որում, այն, ինչի մասին նա, ըստ էության, խոսում էր խորհրդարանում, գրեթե չէր լուսաբանվում։ Փաշինյանն այն ժամանակ տեղի ունեցածը որակեց սադրանք։ Կարևոր է նշել, որ մինչև 2018թ. մայիսը տրանսգենդեր Մարտիրոսյանը լրատվամիջոցներին կմատուցվեր որպես «տորթի բալ»՝ նպատակ ունենալով հերթական անգամ շեղել հասարակությանը նույն իշխանության գործունեությունից՝ շեշտադրումները տեղափոխելով ԼԳԲՏ համայնք: Նոր իրավիճակում նույն լրատվամիջոցներն ամեն ինչ արեցին, որպեսզի տրանսգենդերի հայտնվելը խորհրդարանում ներկայացնեն և դատապարտեն որպես նոր իշխանության գործունեության օրինաչափ արդյունք:

Բերենք ևս մեկ օրինակ և կանգ առնենք դրա վրա։ Ադրբեջանի նախագահի հետ Հայաստանի վարչապետի առաջին պաշտոնական հանդիպման օրը Facebook-ի հայկական հատվածի տարբեր ֆեյք պրոֆիլների էջերում սկսել է շրջանառվել ՀՀ ԶՈւ ժամկետային զինծառայողի լուսանկարը: Լուսանկարի տակ մի տեքստ կար, ըստ որի՝ երիտասարդ զինվորը սպանվել է հենց Փաշինյան-Ալիև հանդիպման օրը։ Դրանից հետո «տրամաբանական» եզրահանգումն այն էր, որ զինծառայողը սպանվել է հենց Փաշինյանի հորդորով, ով Արցախի հարցով բանակցություններում «իրեն ինչ-որ կերպ սխալ է պահում»։ Լուսանկարը տեսել են զինվորի հարազատները, որից հետո «զոհվածի» քույրը զայրացած գրառում է արել, որ իր եղբայրն իսկապես ծառայում է բանակում, փառք Աստծո, լավ է և ընդհանրապես չգիտի, թե ինչի մասին է խոսքը։ Ֆեյքերը Facebook-ում տեղադրել են իրական մարդու՝ զինծառայողի լուսանկար, կեղծ է եղել նրա մահվան մասին հաղորդագրությունը: Հասարակական կարծիքի մանիպուլյացիայի փորձն ակնհայտ է։ Մանիպուլյատորները պարզապես անտեսեցին զոհերի զգացմունքները ․․․

«Տեղեկատվական լցոնումները», ակնհայտ կեղծ տեղեկատվության բազմացումը, կեղծ լուրերը, ֆեյքերն ու ամենատարբեր գույների տրոլներն առնվազն վերջին տասնամյակում հայկական մեդիաոլորտի առանձնահատկությունն էին։ 2018թ. իշխանափոխությամբ իրավիճակը մի քանի անգամ վատացել է, իսկ 44-օրյա պատերազմում պարտվելուց հետո՝ տասնյակ անգամ։

Հայաստանում տեղեկատվություն կրող շարքային սպառողի վրա տոննաներով ակնհայտ ապատեղեկատվություն է թափվում։ Դա արվում է նաև հետևյալ սխեմայի միջոցով. ինչ-որ տելեգրամյան ալիքի էջում հայտնվում է տեղեկություն այն մասին, որ «Մարտունիում քանդել են Գարեգին Նժդեհի արձանը»։ Այդ «տեղեկատվությունը» սկսում են տարածել Հայաստանի կառավարության դեմ աշխատող բոլոր լրատվամիջոցները: «Տեղեկատվությունը» զուգահեռաբար տարածում են Facebook-ի օգտատերերը։ Ոմանք չարամիտ են, իսկ ոմանք՝ անտեղյակ: Հասարակությանը ծայրահեղ վիճակի հասցնելուց հետո, որպես կանոն, գտնվում է մի նորմալ լրատվամիջոց, որը կապ է հաստատում տեղեկատվության հավաստի աղբյուրի, տվյալ դեպքում՝ Արցախի Մարտունու քաղաքապետի հետ, ով հերքում է այդ սուտը։ Բայց արդյունքն արդեն ունենք։ Սոցիալական ցանցերում կրքեր են բորբոքվում, տոննաներով ցեխ է թափվում Նժդեհին չփրկած անողնաշար իշխանության, մարտունեցիների և ընդհանրապես արցախցիների վրա։ Գործին, իհարկե, միանում են հազարավոր ֆեյքեր Ադրբեջանից, և ամեն ինչ արված է. հայ հասարակության մեջ բառացիորեն դատարկ տեղից, այն է՝ ապատեղեկատվության միջոցով զանգվածային խուճապի ևս մեկ լրացուցիչ առիթ է առաջացել։

Տվյալ դեպքում բերված է ակնհայտ կեղծ տեղեկատվության տարածման ընդամենը մեկ օրինակ՝ տասնյակ, հարյուրավոր և հազարավոր օրինակներից մեկը: Մեդիապորտ անանուն տելեգրամյան ալիքի նման «լրատվամիջոցները» դա անում են մեկ նպատակով՝ Հայաստանում իշխանությունը տապալելու համար։ Այստեղ հարկ է հատուկ նշել, որ «մեդիապորտերի» սուտը բավական հաճախ համադրվում է ճշմարտությանը մոտ տեղեկատվությամբ։ Դա արվում է լսարանի վստահությունը ձեռք բերելու ինչպես «մեր աղբյուրների», այնպես էլ, ըստ էության, անանուն «մեդիապորտի» և, համապատասխանաբար, նրա կողմից արտադրվող տեղեկատվական աղբի ամբողջ հոսքի նկատմամբ։

Եվ ահա այստեղ անհրաժեշտ է առանձնացնել ևս մեկ կարևոր հանգամանք։ Սա Բաքվի, Մոսկվայի և Երևանի ապատեղեկատվական հայտարարությունների զուգադիպությունն է։ Վերջինս տեղի է ունենում բավական պարբերաբար:

Ադրբեջանի խորհրդարանի փոխխոսնակ Բահար Մուրադովայի՝ 2018թ. հայաստանյան խորհրդարանական ընտրություններին տված բնորոշումը տարօրինակ կերպով ցավալիորեն համընկավ այն օրերին Երևանի փողոցներում Փաշինյանին պարտված հայկական ընդդիմության կողմից ընտրություններին հնչեցրած գնահատականների հետ։ Մուրադովան և հայկական ընդդիմության տարբեր ներկայացուցիչներ հայտարարեցին, որ Փաշինյանի հաղթանակն «արդեն կանխորոշված էր արտաքին ուժերի կողմից», և «մեկուսացված էին անձինք, շրջանակներ, կազմակերպություններ, որոնք կարող էին խանգարել դրան», իսկ «քաղաքացիները բավարար չափով ահաբեկված էին»։ Նման տեղեկատվությունն այդ օրերին համերաշխորեն տարածում էին Ռուսաստանի Դաշնային լրատվամիջոցները։

 

«ԹՈՒՐՔԻԱՆ ԱՆԽՈՒՍԱՓԵԼԻՈՐԵՆ ԿԳԱ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԸ»

Ռուսաստանից Հայաստանում տարածվող ապատեղեկատվական հոսքերի առանձին, կարևոր ուղղություն է այն պատումը, ըստ որի՝ Հայաստանից, ինչպես նաև ողջ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանից Ռուսաստանի ենթադրաբար հեռանալու դեպքում անմիջապես նրա տեղը կգա Թուրքիան։ Ռուսական ճտքակոշիկի և թուրքական յաթաղանի միջև ընտրությունը հայ ժողովրդի առջև դրվել է Կովկասում, ռուսական ներկայության բոլոր հարյուրամյակների ընթացքում։ Հարկ է նշել, որ առնվազն Հայաստանի երրորդ Հանրապետության գոյության շրջանում տվյալ պատումն իրականության հետ գրեթե ոչ մի աղերս չունի։ Ավելին, այն միֆ է, որը ռուսական քարոզչամեքենան ակտիվորեն տարածում է՝ Հայաստանը սեփական ազդեցության ուղեծրում պահելու նպատակով։ Շատ հաճախ ռուս գեներալների, խորհրդարանականների և տարբեր կոչումների օգնությամբ այս առասպելը ձեռք է բերում ավելի բացասական և արտահայտիչ ենթատեքստ՝ «մեզանից ո՞ւր եք փախչելու»։

Այս կեղծ պատումը Հայաստանում և Արցախում տարածելու ուղղությամբ աշխատում են ինչպես ռուսական պետական մարմինները, հատուկ ծառայություններն ու ԶԼՄ-ները, այնպես էլ հինգերորդ շարասյան դեր կատարող հայաստանյան ընդդիմադիր կուսակցությունները, որոնց մասին արդեն խոսվել է վերևում: Առաջինները դա անում են Հայաստանի տարածքում հանրային մուլտիպլեքսով և արբանյակային հեռուստատեսության միջոցով հեռարձակվող ռուսական դաշնային հեռուստաալիքներով, ինչպիսիք են՝ Առաջին հեռուստաալիքը, Ռոսիա հեռուստաալիքը, НТВ-ը, Звезда-ն, RENTV-ը, Russia Today-ը: Առանձին պետք է հիշատակել ԱՊՀ տարածքում հեռարձակվող Мир միջպետական հեռուստառադիոընկերությունը, և, իհարկե, պետության կողմից ֆինանսավորվող տեղեկատվական ինտերնետային ռեսուրսները՝ РИА Новости, Спутник, EaDaily, Новости-Армения և այլն, ինչպես նաև տելեգրամ ալիքների մի շարք։ Այս պատումը հայերի հանրային գիտակցության մեջ է պարբերաբար մտցվում ՌԴ-ից Հայաստան ուղարկվող «դեսանտների» միջոցով, որոնք բաղկացած են խորհրդարանականներից, փորձագիտական հանրության ներկայացուցիչներից, Ռուսաստանում բնակվող հայերից։

Հայաստանի ներսից «երկարաճիտ կոշիկի» և «յաթաղանի» միջև գոյություն չունեցող ընտրության մասին կեղծ պատումն ակտիվորեն առաջ է մղում հայկական, առնվազն խորհրդարանում ներկայացված ընդդիմությունը։ Առանց Ռուսաստանի, Հայաստանի անուրախ-անհույս ապագայի, երկիրը թուրքական վիլայեթի վերածելու հեռանկարների մասին թեզերը վաղուց մտել են բազմաթիվ ընդդիմադիր գործիչների ելույթների ավանդական զինանոցի մեջ։ Եվ, իհարկե, այս ամենն ակտիվորեն տարածվում է իշխանության հակառակորդներին պատկանող և ուղղորդված ԶԼՄ-ների կողմից։

Կարևոր է նշել, որ 44-օրյա դավադրության արդյունքների ամփոփմամբ «թուրքական յաթաղանի» մասին ռուսական քարոզչության պատումը լրացվել է ադրբեջանական առասպելական «երկաթե բռունցքի» մասին պատումով։ Հասկանալի է, որ Հայրենական պատերազմում ոչ ավել, ոչ պակաս հաղթանակ տարած ադրբեջանական բանակի՝ Բաքվի կողմից ինտենսիվորեն տարածվող դիցաբանությունը նույնպես բխում է ՌԴ շահերից։ Համենայնդեպս դա հասկանում է ներկայիս ռուսական իշխանությունը: Կատարվածի ամբողջական պատկերն ուրվագծելու համար բերենք ընդամենը մեկ օրինակ։

Նախորդ տարվա օգոստոսին Տավուշի մարզի Ոսկեպար գյուղի մոտ հայտնված ռուսական ռազմական ուղեկալը[14] ռուսական քարոզչությամբ մատուցվում է հենց որպես ալիևյան «երկաթե բռունցքի» ագրեսիան զսպելու մեխանիզմներից մեկը։ Այլ կերպ ասած՝ տվյալ հատվածում ռուս զինվորականների ներկայության հիմքում ընկած է հենց գերազանցության մասին պատումը, որի սպառնալիքին համապատասխան Հայաստանի համար «երկաթե բռունցքն» է։ Թշնամական Ադրբեջանի հետ սահմանին Հայաստանի ռազմավարական դաշնակից երկրի զինվորականների ներկայության այլ նպատակներ պատկերացնել ուղղակի անհնար է, ցավոք, միայն առաջին հայացքից։

Շատ կարևոր է նշել, որ ռուս զինվորականները տեղակայվել են ռազմավարական նշանակություն ունեցող վայրում՝ Հայաստանը Վրաստանին կապող Մ16 ավտոճանապարհի ձախ եզրին։ Ճամփեզրի աջ կողմում արդեն ադրբեջանական սահմանի մոտ տեղակայված են ՀՀ Զինված ուժերի մարտական հերթապահություն իրականացնող հենակետերը: Այստեղ հարկ է նշել բազմաթիվ դեպքեր, երբ ադրբեջանական կողմից Հայաստանի տարածքի առաջին իսկ գնդակոծության ժամանակ գրեթե նույնանման ուղեկալներում տեղակայված ռուս զինվորականներն անմիջապես լքում էին իրենց տեղակայման վայրը։ Հատկանշական է, որ որոշ դեպքերում նրանք դա արել են ադրբեջանական հարձակումը սկսելուց առաջ։ Որպես օրինակ հիշեցնենք 2021թ. Սոթքի և 2022թ. Սիսիանի սահմանային հատվածում արձանագրված դեպքերը։

Ամենավառ օրինակը, թե ինչպիսին չպետք է լինեն դաշնակցային հարաբերությունները, Գորիս-Ստեփանակերտ ավտոճանապարհի շուրջ 5 կմ բուֆերային գոտուց ռուս զինվորականների հեռանալն էր։ Երևանի և Բաքվի հետ ձեռքբերված պայմանավորվածությունների համաձայն՝ ռուս զինվորականները պետք է լքեին ապրիլի 1-ին, և նրանց տեղը պետք է պաշտպանեին հայ և ադրբեջանցի սահմանապահները։ Սակայն ռուսները լքել են իրենց պատասխանատվության գոտին դեռևս մարտի 28-ին, և նրանց տեղում անմիջապես հայտնվել են ադրբեջանցի զինվորականները։ Տեղ գյուղի սահմանի հատվածի նման «դելիմիտացիայի» արդյունքում ավելի ուշ ժամանած հայ և արդեն խրամատված ադրբեջանցի զինվորականների միջև փոխհրաձգության վերածված քաշքշուկ է առաջացել, որը 4 հայ զինվորականների կյանք է արժեցել։[15] Ադրբեջանցի զոհերի թիվը թողնենք նրանց ղեկավարության խղճին։

Մոսկվայի կողմից դաշնակցային պարտավորությունների կատարման խորապատկերին համարձակվենք ենթադրել, որ իրականում Ոսկեպար գյուղի մոտ տեղակայված ռուսական ռազմական ուղեկալը հերթական ակտիվն է Ալիևի հետ ռուսական ղեկավարության չդադարող առևտրի մեջ:

Հայաստանի ռազմավարական դաշնակիցը սպասում է հարմար առիթի, շահավետ առաջարկի՝ նպատակ ունենալով այդ ուղեկալը հեռացնել և հանձնել հայկական տարածքը, որն Ադրբեջանը կոչում է ոչ այլ կերպ, քան Բաքվի Ղազախի շրջանի գյուղ։ Դա լավագույն դեպքում: Ամենավատն այն է, որ մեր թիկունքում գտնվող սահմանը պաշտպանող հայ զինվորականներին դաշնակիցները կարող են պարզապես ադրբեջանական փամփուշտների տակ դնել։ Եվ ահա նման հեռանկարը ռուսական ԶԼՄ-ների կողմից քողարկվում է «դաշնակցային պարտավորությունների», «սահմանների պաշտպանությանն աջակցության» և այլ ապատեղեկատվության մասին հերթական աբրակադաբրով։

 

ԱՊԱՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԴԵՄ ՊԱՅՔԱՐԻ ՄԵԹՈԴՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Նշելով խնդրի էությունը, դրա աղբյուրները, մեխանիզմները, պատումներն ու նպատակները ՝ անհրաժեշտ է փորձել դուրս գալ այս կործանարար երևույթի դեմ պայքարի մեթոդների, մեխանիզմների միջոցով: Ի սկզբանե հարկ է արձանագրել, որ Հայաստանի տեղեկատվական տարածքում առկա իրավիճակն ակնհայտորեն լուրջ է և պարունակում է շոշափելի սպառնալիքներ առաջին հերթին գործող իշխանության և ապա արդեն բուն հանրության դեմ:

Ընդ որում, հարկ է նշել, որ իշխանության արձագանքը հայկական տեղեկատվական տիրույթում ծավալված վակխանալիային ակնհայտորեն շատ ցանկալի տպավորություն է թողնում։ Նիկոլ Փաշինյանն ու նրա մերձավոր շրջապատն անգամ չեն էլ փորձում ինչ-որ կերպ խրախուսել իրենց դեմ չպայքարող և Հայաստանում իրավիճակն օբյեկտիվորեն լուսաբանող լրատվամիջոցներից քչերին։ Կասկածից վեր է, որ իշխանության կողմից Հայաստանում ապատեղեկատվության տարածումը կանխելու ուղղությամբ գործադրվող ջանքերն ակնհայտորեն բավարար չեն, եթե, իհարկե, դրանք ձեռնարկվեն։

Մինչդեռ տեղեկատվության անանուն աղբյուրները, իշխանության դեմ աշխատող, բայց շարքային քաղաքացիների նյարդերին ու հոգեկանին հարվածող ֆեյքերն ու լրատվամիջոցները, անկասկած, չարիք են՝ ուղղված հայ հասարակության, ժողովրդի և բուն պետականության դեմ։ Եվ ահա այստեղ հարկ է նշել, որ նման վիճակի համար պատասխանատվության առյուծի բաժինը հենց իշխանությանն է:

 

ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԸ

Ապատեղեկատվության և ֆեյքերի դեմ պայքարի միջոցներից մեկն առաջին հերթին լրատվամիջոցներին, համապատասխանաբար, հանրությանը ստուգված, պաշտոնական տեղեկատվության տրամադրումն է։ Սա ավելի օգտակար միջոց է, քան իշխանության կողմից սեփական բանակի ապատեղեկատվական ֆեյքերի ստեղծումը։ Դրա համար անհրաժեշտ է պաշտոնական տեղեկատվության՝ հնարավորինս դյուրացված հասանելիություն տրամադրել բոլոր հայկական լրատվամիջոցներին՝ առանց բացառության, այլ ոչ միայն ընտրյալներին։ Անհրաժեշտ է պարտավորեցնել բոլոր գերատեսչությունների մամուլի քարտուղարներին հնարավորինս սեղմ ժամկետում ԶԼՄ-ների պահանջով տրամադրել ցանկացած տեղեկատվություն, իհարկե, բացառությամբ պետական գաղտնիքի հետ առնչություն ունեցող տեղեկատվության։ Ընդ որում, այստեղ էլ այն, ինչը պետական գաղտնիք է, պետք է ունենա հստակ օրենսդրական սահմանում։

Ցավոք, մենք տեսնում ենք, որ այս ամենը տեղի չի ունենում: Տեղեկատվության պաշտոնական աղբյուրներին ազատ հասանելիություն ունեն միայն պետական լրատվամիջոցները՝ Հանրային հեռուստաընկերությունն ու Արմենպրեսը և, չգիտես ինչու, Փաշինյան ընտանիքին պատկանող Հայկական ժամանակ օրաթերթը։ Շատ հաճախ որոշակի, իշխանության նեղ շահերից բխող տեղեկատվությունը լրատվական դաշտ է նետվում նրա ներկայացուցիչներին պատկանող կամ փոխկապակցված լրատվամիջոցների միջոցով։ Մնացած ԶԼՄ-ները, պետական գերատեսչությունները «ֆուտբոլ» են խաղում, իրար «պաս են տալիս», տեղեկատվություն տրամադրելու համար ամիսներ շարունակ քաշքշում իրար և այլն։ Իհարկե, կան նաև պետական գերատեսչությունների կողմից լրագրողների հետ տարվող լավ աշխատանքի օրինակներ, օրինակ, մայիսի 11-ին Սոթքի վրա ադրբեջանական հարձակման ժամանակ Հայաստանի պաշտպանության նախարարության աշխատանքը։ Բայց դրանք ավելի շուտ բացառություն են կանոնից:

Մինչդեռ Ադրբեջանի հետ տեղեկատվական պատերազմի, հայկական պետականությունը ներսից քանդող սրիկաների դեմ պայքարի ներկա փուլում պետական կառույցները պետք է աշխատեն ԶԼՄ-ների հետ՝ նրանց առաջ մղելու համար։ Ժամանակակից աշխարհում տեղեկատվությունն ու նույնիսկ ապատեղեկատվությունն «ապրում» են մեկ ժամ, լավագույն դեպքում՝ մեկ օր։ Ըստ այդմ, ակնհայտ ապատեղեկատվության հերքման հրապարակումը միայն դրա հայտնվելու հաջորդ օրը գրեթե անիմաստ է։ Հայկական լրատվական դաշտում տիրող վախի իրավիճակն առաջին հերթին պահանջում է ԶԼՄ-ների հետ շփման համար պատասխանատու գերատեսչությունների պետական պաշտոնյաների լավ, համակարգված աշխատանք։ Սյունիքում կամ Արցախում տիրող իրավիճակի մասին նույն տեղեկատվությունը պետք է ստացվի ՊՆ-ից, ԱԱԾ-ից, Տարածքային կառավարման նախարարությունից, ի վերջո ՝ մարզի համայնքային մարմիններից, այլ ոչ թե Սյունիքի ու Արցախի «մեր աղբյուրներից»։

Այսպիսով, եթե պետությունը, կառավարությունը, իշխանությունն իսկապես ցանկանում են կանխել ապատեղեկատվության տարածումը, ապա պետք է մտահոգվեն տեղեկատվության տրամադրմամբ: Այդ թվում՝ տեղեկատվական մակարդակում Ադրբեջանի հետ պատերազմը դեռևս չի ավարտվել, այն շարունակվում է։ Խուճապային տրամադրությունների ու ապատեղեկատվության տարածումը բացառող տեղեկատվական խորապատկերը, անկասկած, այս պատերազմի հաջող վարման գրավականներից մեկն է։ Սկսած իշխանությունից, վերջացրած ընդդիմությամբ անհրաժեշտ է դադարեցնել թշնամիների ջրաղացին ջուր լցնելու գործընթացը՝ չվնասելով սեփական ժողովրդի առանց այդ էլ չապաքինված վերքերը: Եվ դա կարելի է և պետք է անել որպես ապատեղեկատվության հարձակման օբյեկտ հանդիսացող հանրությանը պաշտոնական, իրական տեղեկատվություն տրամադրելու միջոցով և անել իր ժամանակին ու ժամանակից վաղ:

 

ՈՐԱԿԱՊԵՍ ՆՈՐ ԼՐԱՏՎԱՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ՍՏԵՂԾՈՒՄ

Հայկական մեդիադաշտում ապատեղեկատվության խրախճանքը զսպելու ևս մեկ կարևոր միջոց է գոյություն ունեցող լրատվամիջոցների վերակազմակերպումը, նոր, որակյալ լրատվամիջոցների ստեղծումը: Առայժմ մենք տեսնում ենք միայն նոր վերահսկվող, գործող իշխանության ներկայացուցիչների հետ փոխկապակցված ԶԼՄ-ների ի հայտ գալը։ Խնդիրն այն է, որ նման լրատվամիջոցներով տարածվող տեղեկատվությունը հայ հասարակության ապատեղեկացվածության խնդիրը, մեղմ ասած, չի լուծում։ Հայաստանը փոքր երկիր է, և գրեթե բոլորին հայտնի է, թե ում է պատկանում կամ ով է կանգնած գրեթե ցանկացած լրատվամիջոցի հետևում։ Ըստ այդմ, նման ռեսուրսները հանրության վստահությունը չեն վայելում։

Այստեղ նոր, լրացուցիչ խնդիր է առաջանում. լսարանի մեծ բաժինը նախընտրում է տեղեկատվություն ստանալ ոչ թե Հանրային հեռուստաընկերությունից, որն «աշխատում է Նիկոլի համար», այլ անանուն տելեգրամյան ալիքներից՝ չգիտես ինչու մոռանալով, որ Հանրային հեռուստաընկերությունը գոյություն ունի բացառապես հարկատուների, այսինքն իր սեփական փողերի հաշվին՝ ի տարբերություն անհայտ «բարերարների» հաշվին գոյություն ունեցող, բայց ակնհայտորեն սեփական նպատակները հետապնդող տելեգրամյան ալիքների։

Անանուն տելեգրամյան ալիքների արգելքը բարդ, ծախսատար գործ է, ընդ որում, այն սպառնում է ոչ այնքան ֆինանսական, որքան իմիջային ծախսերով: Սա հատկապես Հայաստանի նման երկրի դեպքում, այն երկրի, որը ժողովրդավարությունը հակադրում է ադրբեջանական նավթին ու գազին: Ըստ այդմ, նույն տելեգրամայն ալիքները, ինչպես և այլ տեղեկատվական աղբ, անհրաժեշտ է «լռեցնել» ոչ թե արգելքներով կամ քրեական գործերով, այլ ավելի որակյալ, ընդունելի և սպառողի համար բարենպաստ ընկալվող տեղեկատվությամբ։ Եվ ահա այստեղ է, որ անհրաժեշտություն է առաջանում ստեղծել ոչ թե սեփական տելեգրամյան ալիքներ, ինչպես դա անում են գործող իշխանության որոշ ներկայացուցիչներ, այլ ստեղծել ոչ նոր, այլ որակապես նոր ինտերնետային հրատարակություններ և հեռուստաալիքներ։

Այստեղ մենք բախվում ենք մեկ այլ խնդրի, որի ածանցյալը տեղեկատվության ցածր որակն է: Սա լուծելու համար պետք է լուծենք հետևյալ խնդիրները։ Առաջինը հայկական լրագրության ցածր որակն է՝ անկախ նրանից՝ լրագրողներն աշխատում են իշխանամե՞տ, թե՞ ընդդիմադիր պարբերականներում։ Բայց սա էլ լուծելի է։ Անհրաժեշտ է սկսել Երևանի պետական համալսարանի Լրագրության ֆակուլտետից՝ գործընթացն ավարտելով մյուս բուհերի լրագրողական ֆակուլտետներով: Ցավոք, Հայաստանում լրագրության ուսուցումը քիչ է տարբերվում մնացած մասնագիտությունների, առավել ևս գիտական թեզերի ուսուցումից։ Եվ, ընդհանուր առմամբ, այն լի է ԽՍՀՄ գոյության տարիներին բարոյապես և ֆիզիկապես հնացած սովետական կրթության նախահիմքերով և դրանից բխող բոլոր հետևանքներով։ Այստեղ անհրաժեշտություն է առաջանում բարեփոխել ուսումնական ծրագրերը, ներգրավել նոր դասախոսների, արմատապես փոխել լրագրության ընկալումն առաջին հերթին որպես դասավանդվող առարկա: Դրանում, ի դեպ, զգալի դեր կարող են և պետք է խաղան Հայաստանում արդեն գոյություն ունեցող որակյալ, քիչ լրատվամիջոցներ։ Վերջիններս կարող են կազմակերպել պրակտիկա, լրագրողական ինքնուրույն դասընթացներ:

Ապատեղեկատվության դեմ պայքարն առաջին հերթին պետության պարտականությունն է։ Ըստ այդմ պետությունն էլ պետք է ձեռնարկի այդ բոլոր քայլերը՝ լրագրողական կրթության որակի բարձրացումից մինչև որակապես նոր լրատվամիջոցների ստեղծում:

Մեր մասնագիտական կարծիքով՝ պետության կողմից ֆինանսավորվող Հ1-ի և Արմենպրես լրատվական գործակալության ապատեղեկատվությանը հակազդումը բավարար որակել հնարավոր չէ: Մինչդեռ Հայաստանը ենթարկվում է ապատեղեկատվական հարձակումների ոչ միայն ներսից, այլև դրսից, ինչը խնդիրը բարձրացնում է ազգային անվտանգության մակարդակի։

Առկա ԶԼՄ-ների աշխատանքի վերակազմակերպմանը զուգահեռ՝ պետության հաշվեկշռում, ինչու չէ, չի բացառվում լրացուցիչ լրատվամիջոցների ստեղծումը, օրինակ, տպագիր հրատարակության։ Ի վերջո, ոչինչ չի խանգարում Հայաստանում գոնե մեկ նորմալ օրաթերթի ստեղծմանը, որը կտարածի ոչ թե քարոզչություն ու աղբ, այլ իրական տեղեկատվություն: Եվ, ամենակարևորը, անհրաժեշտ է բարենպաստ մթնոլորտ ստեղծել երկրում հազվագյուտ, բայց, այնուամենայնիվ, գոյություն ունեցող որակյալ լրատվամիջոցների աշխատանքի, և, իհարկե, նոր լրատվամիջոցներ ստեղծելու համար, ընդ որում, բացարձակապես պարտադիր չէ պետության կամ քաղաքական ուժերի հավասարակշռությունը։ Վերջինս պահանջում է օրենսդրական նոր կարգավորումներ, այդ թվում՝ գովազդային շուկայում։ Անհրաժեշտ է ստեղծել այնպիսի մթնոլորտ, որտեղ շուկայի բոլոր մասնակիցները հանդես կգան հավասար դիրքերից։ Դա նաև մենաշնորհային իրավունք է՝ պետության պարտականությունը։ Ցավոք սրտի, դեռևս նման քայլերը տեսանելի չեն։ 

 

ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հայաստանի հասարակության, պետության և պետականության վրա ապատեղեկատվական հարձակումներին հակազդելու համար անհրաժեշտ ևս մեկ միջոց են ներկայանում օրենսդրական որոշ կարգավորումներ:

2023թ. մայիսի 3-ին ՀՀ Ազգային ժողովը երկրորդ և վերջնական ընթերցմամբ ընդունեց Քրեական օրենսգրքում կատարված փոփոխությունները, որոնք նախատեսում են 10-15 տարվա ազատազրկում՝ ինքնիշխանության հրաժարմանն ու սահմանափակմանն ուղղված բռնի գործողությունների համար։[16] Մինչ այդ գործող օրենսգրքում քրեական պատասխանատվություն էր սահմանվում միայն սահմանադրական կարգը տապալելու և բռնության կոչեր հնչեցնելու համար։ Այսուհետ քրեորեն պատժելի են համարվում ուժի գործադրմամբ կամ ուժի կիրառման սպառնալիքով Հայաստանի ինքնիշխանության բռնի մերժմանը, մասնակի կամ ամբողջական սահմանափակմանն ուղղված գործողությունները:

Ինքնիշխանությունից հրաժարվելու հրապարակային կոչերի համար պատիժը տուգանքից մինչև 3 տարի ազատազրկումն է:

Առաջին հայացքից թվում է, թե այս նախաձեռնությունը պետք է ընդունվեր խորհրդարանում։ Գոնե տեսական մակարդակում ինքնիշխանությունը «սրբազան կով» է առնվազն ցանկացած քաղաքական գործչի քաղաքական զինանոցում։ Բայց ոչ, օրինագծի ընդունման օգտին քվեարկել է ընդամենը 59 պատգամավոր։ 31 ժողովրդական ընտրյալ նախընտրել է չքվեարկել։ Չնայած քվեարկության փակ լինելուն՝ ձեռնպահ և ինքնիշխանությանը սատարած պատգամավորների թիվն ակնհայտորեն ցույց է տալիս մեր երկրի ինքնիշխանության իրական հակառակորդներին։ Ելնելով գործող խորհրդարանի բովանդակությունից՝ հնարավոր է ենթադրել, որ ժողովրդի «ձեռնպահ» ընտրյալների մեջ գերակշռել են «խոսող գլուխները», ինչպես նաև ԶԼՄ-ների սեփականատերերը, որոնց եթերում նրանք պարբերաբար հեռարձակվում են։ Մեր խորհրդարանականներն առայժմ կարծես թե չեն հնչեցրել ինքնիշխանությունից հրաժարվելու հրապարակային կոչեր։ Առավել ևս ուժի գործադրմամբ կամ ուժի կիրառման սպառնալիքով Հայաստանի ինքնիշխանության բռնի մերժմանը, մասնակի կամ ամբողջական սահմանափակմանն ուղղված գործողություններ չեն ձեռնարկել: Եվ ահա այստեղ հարց է առաջանում՝ «որտեղի՞ց  նման զգուշավորություն ձեռնպահ մնացածների շրջանում», առավել ևս, որ 31 ժողովրդական ընտրյալների մեջ ակնհայտորեն կային նաև իշխող խորհրդարանական մեծամասնության ներկայացուցիչներ։

Այս հարցի պատասխանը, հավանաբար, մենք պետք է պարզենք մոտ ապագայում: Հասկանալի է, որ խորհրդարանի անդամները Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխանության սահմանափակման բացահայտ կոչ հազիվ թե անեն։ Սակայն, հաշվի առնելով այն անառարկելի փաստը, որ խորհրդարանական ընդդիմադիր խմբակցությունների ներկայացուցիչները երկրում խաղում են ոչ ավել, ոչ պակաս հինգերորդ շարասյան դեր, վաղ թե ուշ նրանց գործունեությունը բոլոր հնարավորություններն ունի այս քրեական հոդվածով հանդես գալու համար: Այդ ամենն արվելու է, իհարկե, ոչ թե բացահայտ, այլ տվյալ անձանց և նրանց հետ փոխկապակցված լրատվամիջոցների կողմից ապատեղեկատվության զգուշավոր լցոնումների միջոցով, որոնցից են «Հայաստանը փրկող Ռուսաստանի», տարբեր Թաթարստանների հիշատակումները՝ որպես հայերի փրկության համադարման և այլն: Հենց ապագայում կարող է անհրաժեշտություն առաջանալ կիրառել այս օրենսդրական կարգավորումը: Մեծ հաշվով այն ուղղված է ապատեղեկատվության և այն տարածողների դեմ։ Այս լույսի ներքո այս քայլը ներկայացվում է բացարձակապես մոտիվացված ու արդարացված։

Անհրաժեշտ է սովորել տարբերակել խոսքի ազատությունն ամենաթողությունից։ Ելնելով սույն հետազոտության մեջ ներկայացված օրինակներից՝ կարող ենք պնդել, որ Հայաստանի տեղեկատվական միջավայրում տիրող ամենաթողությունը ցավագին հարված է հայ հասարակությանը, պետությանը, ինքնիշխանությանը և բուն պետականությանը։ Մեր ԶԼՄ-ների, նրանց ղեկավարների, առավել ևս պատվիրատուների ինքնագրաքննության միջոցով խոսքի ազատությունն ամենաթողությունից տարբերակելը ներկայացվում է որպես որևէ հեռանկարից զուրկ գործ։ Հստակ սահմանագիծ գծել խոսքի ազատության և ամենաթողության, տեղեկատվության և ապատեղեկատվության, ճշմարտության և ստի, իրական իրադարձության և պատվիրված իրադարձության միջև կարող է միայն օրենքը, այն գործադրելն ու կառավարելը գործադիր իշխանության պարտականությունն է։ Այդ նույն մեկ երրորդը դեմ է քվեարկում սեփական պետության ինքնիշխանությանը։

Նման պայմաններում խորհրդարանական մեծամասնությունը պարտավոր է կյանքի կոչել մեդիա ոլորտի օրենսդրական բարեփոխումների փաթեթը։ Բարեփոխումներ, որոնք ուղղված են աշխատանքի թափանցիկությանը, ԶԼՄ-ների հաշվետվողականությանը ոչ թե իշխանությանը, այլ հասարակությանը, երկրի օրենքին նրանց ենթարկվելուն, այլ ոչ թե օտարերկրյա տերերին։ Խոսքի ազատության, ԶԼՄ-ների, լրագրողների ազատ գործունեության սահմանափակումը, պետության գրաքննության հաստատումը ոչ մի դեպքում և ոչ մի բանով չի կարող արդարացվել: Օրենսդրական նորմատիվների ներդրումը, որը թույլ է տալիս հստակ սահման գծել տեղեկատվության և ապատեղեկատվության տարածման, սահմանից տեղեկատվության և պետական գաղտնիքի, ճշմարտության և նպատակաուղղված ստի միջև, հրամայական է մեր երկրի համար:

Ելնելով Հայաստանի մեդիա ոլորտի բազմամյա ուսումնասիրություններից և ՌԴ-ից ու Ադրբեջանից Հայաստանին վերաբերող «տեղեկատվության լցոնումներից»՝ կհամարձակվենք ենթադրել, որ այսօր հայկական մեդիա դաշտում տարածվող տեղեկատվության մեծ մասը լավագույն դեպքում անվնաս տեղեկատվական աղբ է, որտեղ հաճախ են սայթաքում ապակառուցողական, մեր ժողովրդի, հասարակության, պետականության համար խիստ վտանգավոր պատումները։ Պետության, օրենքի, փորձագիտական-վերլուծական հանրության խնդիրն ու պարտականությունն է պարբերաբար մաղել այդ աղբը և հանրությանը ներկայացնել բացառապես հավաստի տեղեկատվություն, ինչ էլ որ այն լինի և ում շահերին այն չհամապատասխանի կամ հակասի։

 

ՀՂՈՒՄՆԵՐ