Իսրայելի վարչապետ Բենիամին Նեթանյահուն հայկական ու ասորական արմատներ ունեցող ամերիկյան պոդքասթեր Պատրիկ Բեթ-Դեյվիդի հեռուստաեթերում կարճ և անսպասելի "ճանաչել է" Oսմանյան Թուրքիայում հայերի, ասորիների, հույների ցեղասպանությունը.․․
Իհարկե, միայն այն փաստը, որ նա եթերում ստել է, թե Իսրայելի խորհրդարանը` Քնեսետը, արդեն իսկ ճանաչել է Հայոց Ցեղասպանությունը, խոսում է նրա մասին, որ նա իրեն նեղություն էլ չի տվել նախապես ուսումնասիրելու, թե 1915թ․ Ցեղասպանության առնչությամբ ի՞նչ է արվել կամ ի՞նչ չի արվել իր երկրում․․․ Բայց, ակնհայտորեն, Նեթանյահուն ունեցել է Հայոց ցեղասպանությունը գործադիր մակարդակով ու արագ ճանաչելու անհրաժեշտությունը․․․
Ձևը, որով նա դա արել է, մեղմ ասած, չի կարող հիացմունք առաջացնել․ Ցեղասպանությունը "ոտքի վրա" ճանաչվող արարք չէ, այն էլ՝ պոդքասթերի հարցին ի պատասխան կարճ, մի քանի բառով “հաստատման” տեսքով։
Աշխարհի տարբեր երկրներ, որոնք ճանաչել են հայոց ցեղասպանությունը թեկուզև սեփական շահերի տեսանկյունից, գոնե ճանաչման ակտին տվել են տևական ու պատշաճ ընթացակարգային տեսք, այն կապել են կա՛մ տվյալ երկրում ապրող ու նրա զարգացման մեջ ներդրում ունեցած էթնիկ հայերի (որոնք, որպես կանոն, Ցեղասպանության զոհերի ժառանգներ են) թողած քաղաքացիական, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային հետքի հանդեպ հարգանքի ընդգծումով, կա՛մ դա արել են ապրիլի 24-ին Հայոց ցեղաասպանության ոգեկոչման հետ կապելով ու համեմված դատապարտման, ցեղասպանության ժառանգներին ու հայ ժողովրդին ուղղված ցավակցական, ապրումակցման ուղերձներով, և այլն․․․ Թվարկվածներից ոչ մեկ առկա չէ Իսրայելի գործադիր դատապարտման ակտում․․․
Աշխարհի ոչ մի երկիր կամ նրա նախագահ նման ձևի անպաշտոնական "պաշտոնական ճանաչման ակտ" չի կատարել․․․ Չգիտես էլ, թե ինչպես անվանել սա․․․ Առավել ևս՝ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչում է մի ղեկավար, որի համար ևս Արցախի էթնիկ զտումն ու Ադրբեջանի կողմից հայկական տարածաշրջանի կլանումը 2020-23թթ․ եղել է փորձադաշտ Պաղեստինում/Գազայում այդ “հաջողության պատմությունը” պրոյեկտելու համար․․․
Բայց ասվածը չի նշանակում, թե էմոցիոնալ նկատառումներով պետք է "դեմարշ" անել այդ ճանաչման դեմ կամ չհասկանալ Իսրայելի հետ քաղաքականություն խաղալու կարևորությունը․․․
Եվ այսպես․ ինչո՞ւ է Իսրայելի սկանդալային վարչապետը ճանաչել հայերի, ասորիների ցեղասպանությունը, այն էլ հիմա՝ երբ ԱՄՆ-ում ստորագրվել է Խաղաղության խաչմերուկի կառուցման սկիզբը՝ ի դեմս Թրամփի երթուղու, երբ հայ-ադրբեջանական ու հայ-թուրքական ինստիտուցիոնալ նորմալացումով (պատահական չեմ օգտագործում խաղաղության բառը, քանի որ տակավին վաղ է կատարվողն այդպես շրջանակելը) տարածաշրջանում մեկնարկում է "Մեծ ապաշրջափակում" խաղը․․․
Ակնհայտորեն, Իսրայելի վարչապետը “թուրքական վերքի վրա աղ լցնելու” իր ակտով ցավեցնում է այս Մեծ խաղում շահողներից մեկին՝ Թուրքիային, որը դառնում է Եվրոպան, Կենտրոնական ու Հեռավոր Ասիան և Մերձավոր Արևելքը կապող մեգատրանսպորտային ուղու առանցքային հանգույց։ Այս մասին տակավին վերջերս բաց հայտարարեց Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպանը՝ երբ կցկտուր ներկայացնում էր Հայաստանին, Ադրբեջանին ու Թուրքիային արված "Ամերիկյան առաջարկը"՝ շեշտելով դրանում վերջինիս հանգուցային դերը․․․
Հիշենք, որ Բայդենի վարչակազմի ժամանակ այդպիսի մեծ մեգատրանսպորտային շղթայի առանցքային օղակ դառնում էր Իսրայելը, երբ 2023թ․ սեպտեմբերին Հնդկաստանում կայացած G20-ի գագաթաժողովի շրջանակներում կատարվեց Հնդկաստան-ԱՄԷ-Սաուդյան Արաբիա-Հորդանան-Իսրայել-Հունաստան տրանսպորտային միջանցքի հիմնարկեքը, որը շրջանցում էր Թուրքիան, իսկ դրանից զայրացած Էրդողանը հայտարարեց, որ չի կարող ոչ մի տրանսպորտային միջանցք շրջանցել իրեն․․․
Ու այդ ամենին հաջորդեց հոկտեմբերի 7-ին Պաղեստինի/Գազայի ռադիակալների ու ծայրահեղականների "պարաշյուտային արշավանքը" Իսրայելի վրա՝ դրան հաջորդած ողջ դրամատիկ իրադարձություններով․․․ Ապա Թուրքիան սկսեց կատաղի պայքարել Իսրայելի կողմից պաղեստինցինիների ցեղասպանության դեմ․․․
Այս ամենն այն դեպքում, երբ Իսրայելի ռազմատենչ վարչապետ Նեթանյահուն մինչ օրս չի կարողացել դատարկել Գազան այնպես, ինչպես դա արեց նրա կերտած դերային մոդել Ադրբեջանը Արցախում․․․ Բայց, հակառակը, Թուրքիային հաջողվեց թեժացված հակամարտության շնորհիվ հետաձգել Իսրայելով Հնդկաստան-Եվրոպա տրանսպորտային միջանցքը, որովհետև Իսրայելում պաղեստինյան խնդիրն ավելի արյունալի ու բարդ է դարձել․․․
Եվ ահա, Դոնալդ Թրամփի օրոք Սպիտակ տանը տեղի է ունենում Արևմուտ-Արևելք նոր՝ Միջին միջանցքի կարևոր ու ավելի վստահելի օղակի հիմնարկեքը, որը փոխում է Մերձավոր Արևելքում ու Կովկասում Թուրքիայի դերը՝ ի վնաս շատերի, այդ թվում՝ Իսրայելի։ Եվ կարծես թե Իսրայելն էլ իր հերթին է որոշել հարվածել Թուրքիային Միջին միջանցքի հանգույց դարձնող նախաձեռնությանը՝ ցավեցնելով նրան Հայոց ցեղասպանության հարցով․․․
Ավելին, Իսրայելը հայտնվել է խաղի դուրս վիճակում, քանի որ չկարողացավ նաև լուծել Իրանի խնդիրն այնպես, ինչպես ցանկանում էր․ ԱՄՆ և նախագահ Թրամփը՝ որպես նրա դաշնակից, անխոս, Իսրայելին ցուցաբերեցին ահռելի աջակցություն, բայց ոչ այն չափով որ օգնեն նրան հաղթել Իրանին, այլ այնքան, որ փրկեն նրան Իրանի հախուռն ու զանգվածային հրթիռակոծություններից, որոնք նրան առնվազն վեր էին ածում երկրորդ Գազայի․․․ Եվ Իսրայելը չափազանց նեղված է ԱՄՆ-ից, բայց դա չի կարող հրապարակային ասել, մանավանդ որ Թրամփի ԱՄՆ տրանսպորտային խաղը փոխում է ի վնաս իրեն․․․
Իսկ դրանից Կովկասում շատ երկրների վեկտորներ են փոխվում, նրանց թվում նաև Ադրբեջանինը՝ ում Սպիտակ տունը կատարելապես փչացրեց ու ստիպեց ի լուր աշխարհի հայտարարել, որ ճանաչում է մոլորակի թիվ մեկ երկրի, թիվ մեկ նախագահի ու թիվ մեկ գրասենյակի տիրապետությունը, Ալիևը պատրաստ է Թրամփի ասած՝ "համբուրել նրա հետույքը" այնքան, որքան թույլ է տրվում, ու եղել է դա անելու համար հերթ կանգնածների մեջ, և նաև՝ ձեռք բերված վաշինգտոնյան համաձայնությունների շնորհիվ Ալիևը ետ է կանգնել Իսրայելի հակաիրանական սցենարի մեկնարկային դրվագ համարվող "Զանգեզուրյան միջանցք" բացելու ճակատամարտից․ Ալիևն այսօր ընդհուպ Ալ Արաբիային տված հարցազրույցում հարկադրված է եղել "կռուտիտներով" բացատրվել ու արդարանք, թե ինչո՞ւ չի նվաճել հայոց Զանգեզուրը, ու որ դրա “մեղավորը” ԱՄՆ է, բայց ոչ ինքը․․․
Իսրայելի վարչապետ Նեթանյահուն ապագա զարգացման վեկտորները կանխատեսում ու հասկանում է, որ այդպիսով Ադրբեջանի կորդինատորն այլևս ինքը չէ, այլ Ալիևի կողմից հրապարակայնորեն թիվ 1 ճանաչված Թրամփը, որ Ալիևն ու Էրդողանը ընդունել են "միջանցքների խաղի" թրամփյան պայմանները, որ ապագայի առանցքային զարգացումներում Ադրբեջանի վրա կողքից ազդող գործոն ոչ թե ինքն է լինելու, այլ նրան վերևից թելադրող ԱՄՆ, որի վերնախավում ոչ բոլորն են հիացած ու սատարում Իսրայելի պլանները, որ Թուրքիան իր համար ոխերիմ հակառակորդ է մնալու պաղեստինյան խնդրով, որ ինքը դուրս է մնում միջանցքային խաղից, և վերջին հույս, պարադոքսալ է, բայց մնում է Հայաստանը․․․
Նեթանյահուն փորձում է շահել Հայաստանի բարեհաճությունը նրա տարածքում իր ներկայությունը ունենալու համար, մանավանդ որ Թրամփի երթուղու համաձայնագիրը ենթադրում է "երրորդ կողմերի" ներդրում երթուղու կառուցման աշխատանքներում, իսկ հրեաները կապիտալի և խոշոր ընկերությունների տերեր են գոնե ԱՄՆ-ում, և հնարավոր է Երևանին սիրաշահելով խաղի մեջ մտցնել իսրայելական ընկերություններ․․․ Այս ամենի կողքին չհիշատակած այն, որ Հայաստանի դիմակայունությունն (Ռուսաստանի թելադրանքներից դուրս ու փակուղու պայմաններում գործելու առումով) այս պահին աշխարհում ավելի է նկատվում ու գնահատվում, քան Ադրբեջանինը, որը այդպես էլ չի վերադարձրել Արցախյան պատերազմում Իսրայելի պարտքը, ու առկա իրողությունների պայմաններում դժվար թե դա կարողանա անել, քանի որ այժմ նրան և խաղի կանոններ թելադրողը թիվ մեկն է՝ ԱՄՆ և Թրամփը, ապաև՝ Ադրբեջանն ավելի շատ է ընկնում նաև Թուրքիայից կախվածության տակ, և այս ամենը իր օգտին չէ։
Իսրայելա-Իրանական պատերազմը նույնպես դա ցույց տվեցին, քանի որ Ադրբեջանը անգամ հրապարակայնորեն չկարողացավ պաշտպանել իրեն զինած և օգնած Իսրայելի "ճիշտը" և իր տարածքը դարձնել Իրանի դեմ պատերազմի երկրորդ ճակատի պալտֆորմ, իսկ Իրանում ապրող ադրբեջանցիներին՝ երկիրը ներսից պայթեցնող ռումբ․․․
Երևանին սիրաշահելու Նեթանյահուի ակտի հետևում կրկին իրանական խնդիրն է։ Իսրայելը տեսնում է, որ Իրանի նախագահը Երևանից Թեհրան է վերադարձել ամերիկյան առաջարկության հետ կապված մտահոգությունները փարատված, քանի որ հավաստիացումներ է ստացել, որ Իրանի կարմիր գծերը կհարգվեն, Հայաստանի տարածքում ամերիկյան կամ օտար ռազմական ներկայություն չի լինի, և որ Իրանին առաջարկվել է միանալ այլևս հայ-ամերիկյան համատեղ նախագիծ համարվող Խաղաղության խաչմերուկին, որը ռազմավարական նպատակ է ձևակերպվել հայ-ամերիկյան ռազմավարական գործընկերության փաստաթղթերով։
Իրանին այս ամենում անհանգստացնում է նաև այն, որ հայ-ադրբեջանական ինստիտուցիոնալ նորմալության հաստատման դեպքում հնարավոր է Հայաստանի տարածքում էլ մեծանա Իսրայելի գործոնը, ինչպես դա եղել է Ադրբեջանում։ Հետևաբար, Նեթանյահուն մի կողմից հասկանում է, որ դա Հայաստանում դժվար կլինի, բայց մյուս կողմից փորձում է իր պրոհայկական ռեվերանսով կրկին հարուցել նաև Թեհրանի անհանգստությունը այդ խնդրով, այն է՝ Թեհրանը կրկին սկսի մտածել, թե ինչ-որ պրոցես է սկսվում Իսրայելի և Հայաստանի միջև, որը կարող է բերել Հայաստանի տարածքում Իսրայելի դերի, գործոնի ու ազդեցության մեծացմանը՝ դրանից իր համար բխող հետևանքներով․․ Եվս մի բան, որը մտահոգում է պաշտոնական Թեհրանին։ Իսկ եթե Նեթանյահուին հաջողվի նման վախեր ներշնչել Թեհրանին, այնտեղ կրոնական թևը կսպանի այն, ինչը ուզում է անել բարեփոխիչ Փեզեշքյանի Իրանը, այն է՝ մաս կազմել Խաղաղության խաչմերուկին ու դրա հյուսիս-հարավ ճյուղին։
Իսկ սա կարող է բերել Հայաստանի հարթակում ամերիկա-իրանական երկխոսության, համագործակցության, որը Իսրայելը չի ցանկանում։ Եվ, ահա, եթե Նեթանյահուն Թեհրանում հայ-իսրայելական ջերմացման միրաժ ստեղծելու ճանապարհով կրկին թունավորվում է Իրանին ու հատկապես նրա կրոնական իշխանությանը, ապա վերջիններս տորպեդահարում են Փեզեշքիանի հնարավոր նախաձեռնությունները, և այդ դեպքում Իսրայելը “մանրադրամ է վերադարձնում” Թուրքիային՝ տապալելով նրա երազած միջանցքը մի փոքր այլ տեսքով, ինչպես Թուրքիան հարամեց Իսրայելին հանգույց դարձնող միջանցքի նախագիծը․․․
Խաղը շատ բարդ և խորամանկ, հետևաբար Հայաստանը պետք է հասկանա դրա բոլոր նրբերանգներն ու չտրվի ո՛չ Իսրայելի հանդեպ ավանդական "աբիդաներին", ո՛չ էլ նրա նոր "սենտիմենտալ ռեվերանսներին։ Հայաստանում պետք է հասկանան, որ Իսրայելի կողմից Հայոց ցեղասպանության հիշատակումը նման թեթևաբարո տեսքով, ոտքի վրա, ծնկի ծերին ու կիսատ-պռատ, այնքան էլ բարի նպատակներ չի հետապնդում, բայց՝ խաղալ Թել-Ավիվի հետ պետք է թեկուզ հենց ռիսկի կառավարման ու նվազեցման տեսանկյունից՝ ուղղակի մտքում իմանալով, որ Հայաստանը երբեք չի կարող դառնալ հարևան որևէ երկրի դեմ ռազմական սցենարների հարթակ կամ դրանց կողմ արտահայտվել, ինչպես որ արդեն պաշտոնապես դիրքավորվել է՝ երբ վերջերս խոսք էր գնում Հայաստանի տարածքից Ադրբեջանի վրա Ռուսասատանի միջնորդավորված նոր գրոհի մասին։
