Հրապարակումներ

 

ԱՄՓՈՓ ԿԵՏԵՐ

Թուրքիայի աշխարհագրական դիրքը մի կողմից նրան թույլ է տալիս դառնալ կամուրջ/կապող օղակ, սակայն մյուս կողմից էլ շրջակա երկրներում կատարվող զարգացումներն իրենց կնիքն են թողնում Թուրքիայի վրա։

Կորոնավիրուսի համավարակի (ԿՀ) պայմաններում տեղի ունեցող գլոբալ փոփոխությունների պայմաններում Թուրքիան կարիք ունի Մեծ ռազմավարության։

Մեծ ռազմավարության համաձայն՝ Թուրքիան ձգտում է բացարձակ կայունություն հաստատել ազգային մակարդակում (երկրի ներսում)։

Թուրքիայի արտաքին ու անվտանգային քաղաքականությունը միտված է հարևան ու մերձակա երկրներում հարաբերական կայունություն հաստատելուն։

Թուրքիան ձգտում է հեռավոր ռեգիոններում ու գլոբալ մակարդակով ներդրում ունենալ հարաբերական կայունության հաստատման մեջ։

 ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

2020թ․ օգոստոսին Թուրքիայում առաջատար «ուղեղային կենտրոն» համարվող Քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական հետազոտությունների հիմնադրամը (SETAV) հրատարակեց «Թուրքիայի մեծ ռազմավարությունը գլոբալ փոխակերպման գործընթացում» խորագրով հետազոտությունը, որում հեղինակներ Մուրաթ Եշիլթաշն և Ֆերհաթ Փիրինչին նոր ձևավորվող աշխարհաքաղաքական պայմաններում ներկայացնում են Թուրքիայի Մեծ ռազմավարությունը (ԹՄՌ)[1]։ Մ․ Եշիլթաշն Անկարայի սոցիալական գիտությունների համալսարանի դոցենտ է, SETAV-ում անվտանգության հարցերի հետազոտման գծով տնօրենը, նրա ուսումնասիրության առարկաներն են միջազգային անվտանգությունը, ահաբեկչությունն ու ոչ պետական կոնֆլիկտները, Թուրքիայի մերձավորարևելյան քաղաքականությունը: Փիրինչին դոկտոր-պրոֆեսոր է, զբաղվում է միջազգային հարաբերություններով, սպառազինություններով, Մերձավոր Արևելքով, ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականությամբ։

Գրքի սկզբում նշվում է, որ 21-րդ դարի առաջին տասնամյակը մեկնարկեց 2001թ․ սեպտեմբերի 11-ին ԱՄՆ-ում ահաբեկչական հարձակումներով, երկրորդ տասնամյակը՝ 2011թ․ Արաբական գարնան զարգացումներով, իսկ երրորդ տասնամյակը՝ ԿՀ-ով (Covid-19). «Վերջինս շոկային ազդեցություն ունեցավ ողջ աշխարհի վրա։ Կան կարծիքներ, որ այն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո միջազգային հանրության տեսած ամենահամապարփակ ճգնաժամերից մեկն է և անգամ ամենախորը։ Այն վերստին ակտիվացրեց և անգամ ավելի բազմակողմ դարձրեց գործող աշխարհակարգը վերափոխելու մասին տևական քննարկումները։ Կան կարծիքներ, որ ԿՀ-ը վերջ է դնելու գլոբալիզացիային, որոշ պնդումներով էլ հանուն գլոբալ համագործակցության սկսվելու է նոր ժամանակաշրջան։ Բացի այդ կան կանխատեսումներ, որ համավարակը գլոբալ մասշտաբով ուժեղացնելու է ազգայնականությունը, թուլացնելու է գլոբալ առևտրային ցանցերն ու հանգեցնելու է տարբեր երկրներում ռեժիմների փոփոխության»։

Հեղինակները հետկորոնավիրուսային աշխարհի վերաբերյալ նշում են 3 գերակա և միմյանց հակադիր պնդում․ «1. Վերջին հաշվով ավարտին է մոտենալու մեզ ծանոթ աշխարհակարգը․ Հենրի Քիսինջերի և մյուսների մատնանշած ներկայիս լիբերալ համակարգը, որը հենված է ԱՄՆ-ի վրա, հնացել է և նրան փոխարինելու է գալիս նոր աշխարհակարգ։ 2. Հետկորոնավիրուսային ժամանակաշրջանում աշխարհակարգը մնալու է նույնը, նրան բնորոշ գծերը կշարունակեն գոյատևել, և, հազիվ թե, կսկսվի նոր աշխարհակարգի համալիր վերափոխում։ 3. Չի լինի նոր աշխարհակարգ, սակայն գործող աշխարհակարգն էլ այլևս չի լինի նախկինի նման։ Իրականում հետկորոնավիրուսային աշխարհն ընդգծվելու է ո՛չ ԱՄՆ-ի դերի խոշոր անկմամբ, ո՛չ էլ Չինաստանի դերի մեծ բարձրացմամբ, քանի որ մրցակցությունը կհյուծի նրանց, և արդյունքում նոր հնարավորություններ ի հայտ կգան ավելի հավասարակշիռ աշխարհ կերտելու համար։ ԱՄՆ-Չինաստան ուժգին մրցակցությունը բացասաբար է ազդելու տարածաշրջանային ենթահամակարգերի վրա, փխրուն կառույցի է վերածելու գլոբալ աշխարհաքաղաքական միջավայրը։ Հնարավոր չէ ակնկալել, որ գործող աշխարհակարգը կարող է շարունակվել այս կերպ։ Աշխարհակարգը գտնվում է «վերջի» և «հետոյի» միջև անցումային փուլում։ Այսինքն միջազգային համակարգն անցումային ցավագին փուլում է, որում հնի տարբերակիչ գծերը լրջորեն վնասվել են, իսկ նորերը դեռ չեն հայտնվել ամբողջովին»։

Ընդգծելով, որ գործող աշխարհակարգի նոր բնույթը բազմաշերտ բազմաբևեռությունն է՝ հեղինակներն աշխարհաքաղաքական պայքարի պլանում առանձնացնում են 4 շերտ՝ տեղական, տարածաշրջանային, գլոբալ և տիեզերական աշխարհաքաղաքականություն։ Նրանք գտնում են, որ նման պայմաններում Թուրքիային անհրաժեշտ է նոր ռազմավարություն ու ճանապարհային քարտեզ և այդ համատեքստում հիշեցնում Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայյիփ Էրդողանի խոսքերը․ «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր Թուրքիան առաջին անգամ հնարավորություն է ստացել գլոբալ մակարդակում հայտնվելու վերափոխման գործընթացի կենտրոնում»։ Հեղինակների խոսքերով՝ հենց այդ հնարավորությունը գնահատելու համար հարկ է ճանապարհային քարտեզում առաջնային պլան մղել Թուրքիայի արտաքին ու անվտանգային քաղաքականության առանձնահատկությունների հստակեցումը․ «Անհրաժեշտ է զարգացնել նոր երկարաժամկետ ռազմավարություն գալիք զարգացումներին դիմագրավելուն Թուրքիայի պատրաստ լինելու կարողությունը զարգացնելու համար։ Ներկայումս փոփոխվող աշխարհակարգում, որն իր տեմպով համադրելի է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո տեղի ունեցածի հետ, Թուրքիան կարող է ունենալ սկզբունքային այլ՝ գերիշխող դեր»։

1․ Թուրքիայի արտաքին ու անվտանգային քաղաքականության վերաիմաստավորումը

Հեղինակների խոսքերով՝ անվտանգության նոր ճարտարապետությունը 4 շերտի վրա է տեղավորում աշխարհաքաղաքական պայքարը՝ տիեզերական (ամենամեծ), գլոբալ, տարածաշրջանային և տեղական։ Նշելով, որ Թուրքիայի աշխարհաքաղաքականությունը և նրա հետ կապված արտաքին ու անվտանգային քաղաքականությունը խորը փոփոխություններ են վերապրում երկար ժամանակ՝ հեղինակները շրջադարձային են համարում 2002թ․ Թուրքիայում Էրդողանի գլխավորած «Արդարություն ու զարգացում» կուսակցության (ԱԶԿ) իշխանության գալը․ «Ապա գրանցվել են բազում խորը փոփոխություններ ազգային, տարածաշրջանային ու գլոբալ մակարդակներում, որոնք Թուրքիայի վրա ազդել են ուղիղ ձևով կամ անուղղակի։ Հետևաբար, գլոբալ համակարգի փոփոխություններին պատրաստ լինելու համար Թուրքիան պետք է վերլուծի վերջին 20 տարիների փոփոխությունները։ Եվ այդ հաշվարկը պետք է լինի համապարփակ, քանի որ Թուրքիան մարտահրավերների չի բախվում միայն մեկ ոլորտում։ Ներկայիս մարտահրավերների ու փոփոխությունների մասշտաբը թելադրում է համապարփակ վերլուծություն, այդպիսին պետք է լինի նաև լուծումը Թուրքիայի համար՝ համապարփակ ու երկարաժամկետ։ Որպեսզի հստակեցվի Թուրքիայի տեղն աշխարհակարգում, պահանջվում է համապարփակ ռազմական տեսլական ու գործիքակազմի ամրապնդում՝ տվյալ համապարփակ ռազմական տեսլականը կյանքի կոչելու համար։ Բնականաբար, անհրաժեշտ է մշակել համապարփակ ճանապարհային քարտեզ, որը կառաջարկի աշխարհաքաղաքական ռիսկերը չեզոքացնելու ու հնարավորություններն արժևորելու ուղիներ: Տվյալ ճանապարհային քարտեզը պետք է ունենա 3 չափում՝ ազգային, տարածաշրջանային և գլոբալ»։

Հեղինակներն առաջարկում են առաջնորդվել համաչափության ու հավասարակշռության սկզբունքով, այսինքն շեշտը դնել իրատեսական առաջադրանքների վրա, որոնց հնարավոր է հասնել տեսանելի ապագայում․ «Թուրքիան նախ պետք է հստակեցնի աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումը, տարանջատի, թե ովքեր են (պոտենցիալ) դաշնակիցները, մրցակիցներն ու թշնամիները, թե որտեղ և ինչ հանգամանքներում կարող է սկսվել պայքարը և վերջապես կանխատեսի, թե ինչպես է հաղթահարելու աշխարհաքաղաքական մարտահրավերները։ Այս բոլոր ասպեկտները պետք է ուշադրության արժանանան ու ԹՄՌ-ի շրջանակներում ընդգրկվեն ճանապարհային քարտեզի մեջ։ ԹՄՌ-ը պետք է կառուցվի կայունության ու անվտանգության առանցքների վրա։ Թուրքիան պետք է մշակի միասնական, ոչ հակասական մոտեցում, թե ինչպես է արձագանքելու այս կամ այն իրադարձությանը, որոնք կառաջանան ազգային, տարածաշրջանային և գլոբալ մակարդակներում։ Նպատակը Թուրքիայի երկարաժամկետ շահերի պաշտպանությունն է և նոր աշխարհակարգում նրա ամուր տեղի ամրագրումը։ Թուրքիայի այդ նոր դիրքը պետք է հենվի զսպող ռազմուժի վրա, Թուրքիան պետք է ունակ լինի արդյունավետ արձագանքել առաջացող իրավիճակներին/սպառնալիքներին, խոչընդոտել և վերացնել այն ստատուս-քվոները, որոնք ուղղված են իր դեմ կամ խաթարում են իր ազգային շահերը։ Այդ դեպքում Թուրքիան ունակ կլինի մարտահրավեր նետել աշխարհակարգին»։

1․1 «Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության և անվտանգության հավասարումը»

Հեղինակների կարծիքով՝ կա 3 փոխկապակցված մակարդակ, որոնք հստակեցնում են Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունն ու անվտանգային ոլորտում ռազմավարությունը․ «Առաջինն ազգային մակարդակն է, որտեղ արտաքին ու անվտանգային քաղաքականությունը հստակեցվում են պետություն-հասարակություն հարաբերություններով, ռազմավարական մշակույթով, պետական ներքին կառույցներով ու իշխող օղակի (լիդերի) մտածելակերպով։ Երկրորդ մակարդակն այն աշխարհաքաղաքական միջավայրն է և անվտանգային ոլորտի իրավիճակը, որում գտնվում է պետությունը։ Սա կոչվում է տարածաշրջանային մակարդակ, որը բավական դինամիկ է այն իմաստով, որ նրանում երբեմն կարելի է տեսնել մրցակցություն ու բախումներ, երբեմն էլ՝ համագործակցություն։ Իրատեսական չէ հավերժ բարեկամություն անելը, ինչպես նաև կա դրա հակառակը՝ չկան հավերժական թշնամիներ։ Տարածաշրջանային մակարդակում անվտանգության ոլորտի կլիման հստակեցվում են բազմաբևեռությամբ ու ուժերի բաշխմամբ, գլխավոր խաղացողների առանձնահատկություններով, նրանց միջև փոխադարձ կապերով՝ բարեկամություն-մրցակցություն-թշնամանք։

Օրինակ, Թուրքիայի համար Մերձավոր Արևելքն այն տարածաշրջանն է, որն ուղիղ ազդում է Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման վրա։ Թուրքիան թե՛ այս տարածաշրջանի անվտանգային ճարտարապետության մաս է, թե՛ նրա ձևավորման գործընթացի էական տարր։ Դրա վառ օրինակը Սիրիան է, որը կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում Թուրքիայի ներքին անվտանգության և տարածաշրջանային անվտանգության համակարգում։ Սակայն Սիրիան միաժամանակ գլոբալ խաղացողների մրցակցության դաշտ է և ազդում է նաև Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական պորտֆելի վրա։ Այդպիսով, երրորդ մակարդակը ձևավորվում է գլոբալ աշխարհաքաղաքական միջավայրով։ Միջազգային մակարդակում իրավիճակի զարգացումը Թուրքիայի համար ունի կենսական կարևորություն, քանի որ բոլոր մարտահրավերները, որոնց Թուրքիան բախվում է տարածաշրջանային մակարդակում, այսպես, թե այնպես ավելի գլոբալ պատմությունների մաս են»։

1․2 Ազգային (ներքաղաքական), տարածաշրջանային ու գլոբալ մակարդակ

Ներքաղաքական մակարդակում հեղինակներն առանձնացնում են Թուրքիայի արտաքին և անվտանգային քաղաքականությունը հստակեցնող 4 տարր․ ռազմավարական մշակույթ, պետություն-հասարակություն հարաբերություններ, ներքին ու արտաքին քաղաքականությունը կյանքի կոչող պետական կառույցների գործունեություն, քաղաքական լիդերություն։ Այստեղ հեղինակները կատարում են պատմական էքսկուրս՝ հենվելով վերջին 100 տարվա պատմական փորձի վրա՝ ընդգծելով, որ 20-րդ դարում (Սառը պատերազմից առաջ և ընթացքում) գերակայել է «պաշտպանական ռազմավարության» մշակույթը, որն «ազգային պետություն ստեղծելու, աշխարհիկ-ազգայնական ազգ ձևավորելու» նախագիծ էր և հստակեցնում էր արտաքին և անվտանգային քաղաքականությունը․ «Սակայն ռազմավարական այդ մշակույթը բախվեց արտաքին միջավայրի կտրուկ փոփոխություններին, որոնք տեղի ունեցան Սառը պատերազմից հետո։ 1990-ականներին այդ քաղաքականության վրա ազդեց PKK-ից բխող ահաբեկչական սպառնալիքը և «Քրդական հարցն» ընդհանրապես։ Դրանք ազդեցին ազգային անվտանգության պարադիգմի վրա և վերստին կյանքի կոչեցին երկրի տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանելու մասին թեզիսը։ Այդ ժամանակաշրջանը պատմության մեջ կմտնի նաև նրանով, որ բանակը՝ որպես կառույց, մոնոպոլ ազդեցություն ուներ արտաքին քաղաքականության հստակեցման վրա։ Իրավիճակն արմատականորեն փոխվեց 2002թ․ իշխանության ԱԶԿ-ի գալով, երբ Թուրքիայում հաստատվեց քաղաքական ու տնտեսական կայունություն, և Թուրքիան սկսեց իր գլոբալ վերադիրքավորումը»։ 

Տարածաշրջանային մակարդակում հեղինակները նշում են 3 գործոն․ ա) գլոբալ դերակատարների տարածաշրջանային քաղաքականություն, բ) տարածաշրջանային բևեռացվածություն ու ուժերի բաշխում, գ) տարածաշրջանային մրցակցության ու բախումների առանձնահատկություններ։ Միջազգային մակարդակում էլ ընդգծվում է 4 գործոն․ ա) գլոբալ աշխարհաքաղաքական մրցակցություն, բ) կանոնավոր փոփոխություններ ու վերափոխումներ, գ) անվտանգություն, տնտեսություն և դիվանագիտություն, դ) գլոբալ դերակատարների վրա հիմնված ռազմավարական ներգրավվածություն:

Փաստորեն հեղինակները գտնում են, որ Էրդողանի «Նոր Թուրքիան» իր արտաքին ու անվտանգային քաղաքականությամբ պետք է տարբերվի Աթաթուրքի «Հին Թուրքիայից», 20-րդ դարի «պաշտպանական ռազմավարության» մշակույթը փոխարինի «հարձակողական (պրոակտիվ) ռազմավարության» մշակույթով, չթաքցնի և անգամ ընդգծի իր կայսերական հավակնությունները, հայտնվի գլոբալ մակարդակում վերափոխումների կենտրոնում։ 

1․3 Կայուն կայունություն (ԿԿ)

Այստեղ հեղինակները նշում են, որ հենց կայուն (մնայուն) կայունությունն է այն գործոնը, որն արդյունքում հստակեցնելու է ԹՄՌ-ը, որ դա այն պրիզման է, որի միջով թուրքական ղեկավարությունը պետք է նայի ներքին (ազգային), տարածաշրջանային ու գլոբալ քաղաքականության միասնությանը։ Ընդ որում, ԿԿ բնույթը տարբեր է այդ 3 մակարդակներում։

Ազգային մակարդակում ԹՄՌ-ը նախատեսում է պարտադիր և համապարփակ (բացարձակ) կայունության ապահովում։ Նման կայունությունն անմիջականորեն կապված է Թուրքիայի ներքին քաղաքականության հետ, առաջնային պլան է մղվում կայուն քաղաքական կայունության ապահովումը։ Հեղինակներն ուղիղ կապ են տեսնում Թուրքիայում քաղաքական կայունության, վերափոխումների և երկրի հաջողությունների միջև, ինչը նշանակում է, որ կայունությունը ձեռնարկվելիք քայլերի հաջողության գրավականն է․ ԱԶԿ-ի կառավարումն ապահովել է «18-ամյա քաղաքական կայունություն»։ Նրանց խոսքերով՝ ներքին ԿԿ-ի երկրորդ տարրը կայուն տնտեսական կայունությունն է։

Տարածաշրջանային մակարդակի հետ կապված՝ հեղինակներն ընդգծում են, որ ազգային մակարդակի համեմատությամբ այն ավելի տարաբնույթ է, որ Թուրքիան միայնակ ի զորու չէ լուծել հարակից աշխարհագրության բոլոր խնդիրները․ «Այստեղ Թուրքիայի գլխավոր անելիքները պետք է լինեն մոտակա կոնֆլիկտների ավարտին, դրանց աղբյուր ծառայող պատճառների նվազեցմանը, ռեգիոնալ կառավարման մեխանիզմների վերանորոգմանը մասնակցելը, թույլ չտալը, որ տարածաշրջանում որևէ ուժ դառնա գերիշխող, դեմ արտահայտվի տարածաշրջանը միաբևեռ կառույցի վերածող արտաքին ուժին, կանխի իր դեմ տարածաշրջանային երկրների բաց կամ գաղտնի դաշինքի ձևավորումը։ Եթե Թուրքիան իր նպատակներին հասնի տարածաշրջանային կայունության ապահովման ոլորտում, ապա դա հնարավորություն կտա թե՛ տնտեսական, թե՛ ռազմական տեսանկյունից ամուր դիրքեր ունենալ 2-րդ ու 3-րդ ռազմավարական գոտիներում (ՌԳ)։ Սակայն ռեգիոնալ մակարդակում այս նպատակներին հասնել հնարավոր չէ միայն ռազմուժով, որը միտված է երկրի սահմանները պաշտպանելուն։ Անհրաժեշտ է նաև տնտեսական քաղաքականություն ու դիվանագիտական ակտիվություն․ տնտեսական թույլ դիրքերն անհնար կդարձնեն արտաքին քաղաքական ակտիվությունը»։

Գլոբալ չափման ԿԿ-ի ոլորտում հեղինակները կարևորում են Թուրքիայի կողմից գլոբալ աշխարհաքաղաքական մրցակցության, համաշխարհային առևտրին ու համաշխարհային կառավարման մեջ ներդրում ունենալը։ Ընդգծելով, որ Թուրքիան ռազմուժի տեսանկյունից աշխարհի առաջատար տասնյակում է՝ նրանք հնարավոր են համարում, որ Թուրքիան մաս կազմի ավելի արդար գլոբալ կառավարման և այդ մակարդակում ԿԿ-ի հաստատման։ Հեղինակներն այս համատեքստում կարևորում են գլոբալ կառավարման գլխավոր հենասյուներից ՄԱԿ-ի արմատական բարեփոխումը, Թուրքիայի կողմից գլոբալ նորմերի, այդ թվում նաև տնտեսական կարգավորումների մշակման ու կիրառման մեջ ներդրում ունենալը։

Մեր կարծիքով՝ վերջին շրջանում Թուրքիան լուրջ խնդիրներ ունի ազգային մակարդակում, որտեղ, ինչպես արդեն նշվեց, պարտադիր է համարվում բացարձակ ԿԿ-ի ապահովումը։ Ընդ որում՝ խնդիրներ առկա են/շուտով կարող են ծագել ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական ԿԿ-ում։ Թուրքիայի քաղաքական դաշտը, հասարակությունը բևեռացված են, տնտեսական ոլորտում առկա են լուրջ խնդիրներ, իրավիճակը պայթունավտանգ է։ Ինչ վերաբերում է ռեգիոնալ ու գլոբալ մակարդակներին, ապա թուրքական կողմը հանդես է գալիս բավական իրատեսական ու խելամիտ առաջարկներով․ հարաբերական կայունություն հաստատել/նպաստել հարաբերական կայունության հաստատմանը։ Տեսանելի են Թուրքիայի հաջողություններն այս ոլորտներում․ նա թույլ չի տալիս, որ որևէ երկիր (ասենք, Իրանը) գերիշխի տարածաշրջանում, որ բաց կամ գաղտնի դաշինք ձևավորվի իր դեմ (Իսրայել-Հունաստան-Կիպրոս-ԱՄԷ-Եգիպտոս) և այլն։ Գլոբալ մակարդակում էլ Թուրքիան ստանձնել է երրորդ աշխարհի խոսափողի դերը՝ պնդելով, թե «աշխարհի կառավարումն անարդար է» (Էրդողանի գիրքը՝ «Ավելի արդար աշխարհը հնարավոր է»), թե «ՄԱԿ-ը դարձել է անգործունակ կառույց և պետք է բարեփոխվի» (Էրդողանի խոսքերը՝ «Աշխարհը մեծ է հինգից»)։ Թուրքիան նաև ստանձնել է իսլամական աշխարհի խոսափողի դերը՝ շարունակ բարձրաձայնելով նրա խնդիրների մասին և հրատարակելով «Իսլամատյացության» թեմայով տարեկան զեկույցներ (հիշեցնում են ԱՄՆ տարեկան զեկույցները կրոնական ազատությունների և այլ թեմաներով)։

1․4 Ռազմավարական ինքնավարություն (ՌԻ)

Հեղինակների պնդմամբ՝ Թուրքիան կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարում պետք է ձգտի հասնել ՌԻ-ի, որի տակ նրանք հասկանում են քաղաքական ոլորտում երկրի անկախ ու ազատ գործելու կարողությունը/ ունակությունը (ՌԻ տերմինն առաջին անգամ տեղ է գտել 1994թ․ Ֆրանսիայի «Պաշտպանական սպիտակ գիրք» խորագրով փաստաթղթում)։ Նրանք առանձնացնում են 3 հիմնական ուղղություն․

«1. Քաղաքական ինքնավարություն - ունակ լինել ինքնուրույն որոշումներ կայացնել պաշտպանական ու անվտանգային ոլորտներում։

2. Օպերատիվ (գործառնական) ինքնավարություն - ունակ լինել պլանավորել ինքնուրույն քաղաքացիական ու ռազմական օպերացիաներ, ինչը, ի թիվս այլնի, կունենա անհրաժեշտ արդյունաբերական ներուժ։

3. Արդյունաբերական/տեխնոլոգիական ինքնավարություն, որը, ինչպես արդեն նշվեց, հնարավորություն է տալիս ձեռնարկել անհրաժեշտ օպերատիվ քայլեր։

ՌԻ-ն միջազգային համակարգում պետության միայնակ գործելու հնարավորությունների ու կարողությունների ցուցիչ է։ Այն շոշափում է ազգային, տարածաշրջանային ու գլոբալ մակարդակներում Թուրքիայի առաջնահերթությունները՝ ռազմաքաղաքական թիրախները։ ՌԻ հիմքում ընկած է «կարողություն» հասկացությունը, որն արտացոլում է խնդրի նյութական (ֆինանսական) և ոչ նյութական ասպեկտները։ ՌԻ երկրորդ տարրը կարողությունների վրա հենված թիրախների մատչելիության աստիճանը մատնանշող «հնարավորությունն» է։ Երրորդ տարրը «գործելու ազատությունն» («մոբիլությունն») է, իսկ չորրորդը՝ «ճկունությունը», որը բնորոշում է փոփոխվող իրավիճակին կարճ ժամանակում, նվազ ջանքերով ու նյութական ռեսուրսներով երկրի հարմարվելու կարողությունը և հնարավորությունը»։

Օպերատիվ ինքնավարության հետ կապված՝ հեղինակներն ընդգծում են, որ խոսքն առկա որակները գործնականում արդյունավետ կիրառելու կարողության մասին է․ «Օպերատիվ ինքնավարությունը հենվում է գիտելիքի ու ապագայի կանխատեսման» վրա։ Վճռորոշ գործոն է դառնում «որոշումներ ընդունելու ազատությունը», որը համարվում է ՌԻ գլխավոր ցուցիչ։ ՌԻ անքակտելի մաս է ինքնավար ոլորտների ապահովումը, դրանց պահպանումն ու տարածումը։ Կարևոր է նաև «գործի անցնելու/գործելու ազատությունը»։ Ուժեղ ՌԻ ունենալու համար պետք է առաջին հերթին քաղաքական (դիվանագիտական), տնտեսական, ռազմական ու ռազմարդյունաբերական ինքնավարության ապահովմամբ գործել, ապա անհրաժեշտ է առկա ձեռքբերումների ընդլայնում։ Թեև հնարավոր չէ բացարձակ ՌԻ-ն, սակայն հնարավոր է ունենալ ուժեղ ու դիմացկուն ՌԻ, որի բանալին երկրի ներսում ԿԿ-ն է։ Այդօրինակ ՌԻ-ն տնտեսական, ռազմական ու տեխնոլոգիական ոլորտներում մեծապես ինքնաբավ է, իսկ արտաքին ու անվտանգային քաղաքականության ոլորտում ունի զսպիչ լուրջ դեր։ Ուժեղ ՌԻ ունենալու կարողությանը հասնելու համար Թուրքիայից պահանջվում է ավելի ազդեցիկ դեր խաղալ տարածաշրջանային չափման աշխարհաքաղաքական ճարտարապետությունում»։

Մեր կարծիքով՝ վերջին տարիներին Թուրքիային հաջողվել է էապես մեծացնել իր ՌԻ-ն, ինչի վառ օրինակներն են Թուրքիայի անդրսահմանային ռազմական գործողությունները Սիրիայում և Լիբիայում, Արցախյան երկրորդ պատերազմին նրա (վճռորոշ) մասնակցությունը, Իրաքի հյուսիսում ռմբահարումները շարունակելը և 37 ռազմական հենակետ տեղակայելը, ռուսական S-400 համակարգերի գնումը։ Մյուս կողմից էլ անդրսահմանային գործողությունները չպետք է մոլորության մեջ գցեն այն իմաստով, թե Թուրքիան այդ քայլերին գնացել է ինքնուրույն՝ առանց հաշվի առնելու ԱՄՆ-ի և հատկապես ՌԴ-ի դիրքորոշումը։

1․5 Ռազմավարական ճկունություն (ՌՃ)

Հեղինակներն ընդգծում են, որ ՌՃ-ը Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության թիրախներից է, որ ժամանակակից պայմաններում, երբ կտրուկ փոխվում է միջազգային լանդշաֆտը, չափազանց կարևոր է հարմարվելու ունակությունը․ «Ընդ որում, պետք է հաշվի առնել մրցակցության ու կոնֆլիկտայնության աճի գործոնը միջազգային ասպարեզում։ Դա Թուրքիայից պահանջում է զարգացնել ճկուն արտաքին ու անվտանգային քաղաքականություն։ ՌՃ-ը երկրի ունակությունն է՝ հարմարվելու շրջակա տիրույթի փոփոխություններին և նաև դրանց ադեկվատ պատասխան տալու համար։ Հետևաբար, այդ կարողությունը պետք է նախատեսի շրջակա աշխարհում փոփոխությունների ժամանակ բազում դիպաշարերի իրագործում, և զարգացման ամեն դիպաշարի համար պետք է մշակվեն տարբեր ռազմավարություններ։ Ավելին, յուրաքանչյուր դիպաշարի համար պետք է հատկացվեն հատուկ ռեսուրսներ ու անհրաժեշտության դեպքում մշակվեն հատուկ հմտություններ։

ՌՃ-ի բազային տարր է պլանավորումը, իսկ երկրորդ տարրը՝ գործնական կիրառումն ու նոր պայմաններին հարմարեցումը։ ՌՃ երրորդ տարրը մանևրելու կարողությունն է, ինչը երկրից պահանջում է հրաժարվել ավելորդ բարդույթներից և կառուցել արտաքին ու անվտանգային քաղաքականություն, որի առանցքն անհրաժեշտության դեպքում ռազմուժ կիրառելու երկրի պատրաստակամությունն է։ Դրա հետ մեկտեղ ճկունությունը չպետք է հավելյալ ծախսեր առաջացնի Թուրքիայի համար, ընդհակառակը, այն տարածաշրջանային և գլոբալ մրցակցությունում Թուրքիային պետք է ապահովի ոչ միայն հարմարեցում, այլև հնարավորություն ընձեռի կառավարել մրցակցային գործընթացները։ Ճկունությունը պետք է Թուրքիայի համար ապահովի իր իսկ ազգային շահերի պաշտպանություն»։

Հեղինակները խնդրահարույց են համարում անվտանգային ոլորտի անորոշության ու սահմանափակումների աճը տարածաշրջանային այն միջավայրում, որում գտնվում է Թուրքիան։ Նրանք Թուրքիայի համար ռազմավարական կարևորություն ունեցող հարցերի թվում ընդգծում են Սիրիան, ահաբեկչության դեմ պայքարը, Միջերկրական ծովում իրավիճակի զարգացումը, այդ թվում նաև բնական գազի, Կիպրոսի ու Լիբիայի  խնդիրների տեսանկյունից։ Այս համատեքստում առանձնացվում է երկու խոշոր դերակատար՝ ԱՄՆ և ՌԴ, որոնք ձևավորում են միջավայրը։ Ելնելով այս ամենից՝ հեղինակները կարծում են, որ Թուրքիան պետք է մշակի այնպիսի ճկուն ռազմավարական պլան, որը շեշտը կդնի հարևան երկրների ՌԳ-ում ռազմուժի կիրառման հնարավորության վրա։ Նրանք անհրաժեշտ են համարում այնպիսի ճկուն, բազմադիպաշար ռազմավարության մշակումը, որը կենտրոնում կպահի Թուրքիայի քաղաքական ու ռազմական գործիքներն ու դրանց ներուժը․ «Այդպիսով, Թուրքիան պետք է մշակի ՌՃ այնպիսի պլան, որն ավելի շուտ հակված կլինի ռազմուժ և երկրի ռազմական ներուժը կիրառելուն։ Ոչ անմիջական հարևանների հարցում Թուրքիայի ճկունությունը պետք է ապահովվի առաջին հերթին դիվանագիտական ու տնտեսական գործիքներով և միայն հետո ռազմուժի պրոյեկցմամբ՝ կախված այս կամ այն տարածաշրջանում գտնվելու յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքից ու անվտանգային կոնկրետ ճարտարապետությունից։ Գլոբալ մակարդակում Թուրքիայի ՌՃ-ը պետք է առաջին հերթին ապահովվի այնպիսի տարրերով, ինչպիսիք են դիվանագիտությունը, տնտեսությունն ու փափուկ ուժը»։

Մեր կարծիքով՝ Թուրքիային զգալի հաջողվել է լուծել նաև իր ՌՃ-ի հարցը, որի հիմքերն ԱԶԿ-ի կողմից գցվեցին 2000-ականներին «Զրո խնդիր հարևանների» հետ քաղաքականության հաջող իրագործմամբ, ինչն արտաքին քաղաքական դաշտում ստեղծեց մանևրի լայն դաշտ։ 2010-ականների սկզբին նեոօսմանիզմի քաղաքականությանն անցում կատարելուց հետո Թուրքիան ապավինում է ոչ միայն «փափուկ ուժին» (soft power), այլև «կոշտ ուժին» (hard power): Ընդ որում՝ դրանք նախորդում/հաջորդում են միմյանց։ Օրինակ, 2016թ․, երբ սրվել էին հարաբերությունները տարածաշրջանային ու արտատարածաշրջանային երկրների հետ, Թուրքիան ժամանակավոր հետքայլ կատարեց, սկսեց վերականգնել մի շարք երկրների (ՌԴ, Իսրայել) հետ հարաբերությունները, որպեսզի վերստին ստանա մանևրելու դաշտը և կոշտացնի իր արտաքին քաղաքականությունը (hard power): Նույն պատկերն է ներկայումս․ արտերկրում (Սիրիա, Լիբիա, Արցախ) ռազմական մեծ ակտիվությունից հետո Թուրքիան որդեգրել է Հայաստանի, Իսրայելի, ԱՄԷ-ի, Սաուդյան Արաբիայի, Եգիպտոսի հետ հարաբերությունները կարգավորելու/մերձենալու կուրս։ Համարում ենք, որ ՌՃ-ի հարցում Թուրքիայի մեծագույն խնդիրն Էրդողանի անձնական նպատակները, հավակնություններն ու շահերն են, որոնք կարող են չհամընկնել Թուրքիայի պետական նպատակներին ու շահերին և գերակայել դրանց։ Սրա ամենավառ օրինակը S-400 համակարգեր գնելն է, որը, մեր կարծիքով, վնասում է Թուրքիայի ՌՃ-ին, նվազեցնում է ԱՄՆ-ի ու ՌԴ-ի միջև մանևրելու դաշտը (Արևմուտքին հակադրվելով՝ Էրդողանը Թուրքիան գնալով ավելի մեծ կախվածության մեջ է գցում ՌԴ-ից)։

1․6 Ռազմական ուժ և ռազմավարություն

Հեղինակների խոսքերով՝ Թուրքիան պետք է ընտրություն կատարի տարածաշրջանային զարգացումների հանդեպ իր արձագանքի հարցում՝ կանխարգելե՞լ դրանք, թե՞ պայքարել դրանց դեմ․ «Թուրքիան պետք է կարողանա 2-րդ ու 3-րդ ՌԳ-ներում իրագործել իր արտաքին ու անվտանգային քաղաքականությունը՝ ռազմուժի կիրառմամբ։ Հենց համապատասխան ձևով պետք է մշակվի պաշտպանական ռազմավարությունը, որը պետք է հենվի ոչ միայն Թուրքիայի զինված ուժերի (ԹԶՈՒ), այլև բարձր տեխնոլոգիաների վրա։ Այդ ռազմավարությունը պետք է ապահովի ինչպես ավանդական, այնպես էլ կոնվենցիոնալ բնույթի սպառնալիքների զսպում, որոնք կարող են բխել Թուրքիայի անմիջական հարևաններից։ Աշխարհաքաղաքական մրցակցության համատեքստում Թուրքիայի պաշտպանական ռազմավարությունը պետք է ապահովի լիարժեք կայունություն։ Դրա նպատակը պետք է լինի հիբրիդային ու անհամաչափ սպառնալիքների բացառումը։ Թուրքիան պետք է թույլ չտա, որ որևէ խաղացող խախտի տարածաշրջանային հավասարակշռությունը, պետք է ի վիճակի լինի կայուն ձևով պրոյեկցել իր ուժը ռեգիոնալ մասշտաբով։ ԹԶՈՒ-ն պետք է դիմակայի պետական և ոչ պետական զինված դերակատարներին, ահաբեկչական կազմակերպություններին, իսկ դա պահանջում է արագացնել ԹԶՈՒ-ի վերակազմավորումը՝ վերացնելով թերությունները և հաշվի առնելով առկա ռիսկերն ու սպառնալիքները։ Ռիսկերի թվում են հակամարտությունների աճն ու տարածումը, որոնց մասնակից է Թուրքիան, ԹԶՈՒ-ի ներուժի և կարողությունների բացակայությունն աճող սպառնալիքների պայմաններում և, որպես հետևանք՝ ռիսկերի վերաճումը սպառնալիքների և (նույնիսկ) գոյաբանական սպառնալիքի։ Ռիսկերի կառավարման համար հարկ է ապահովել ԹԶՈՒ-ի գերազանցությունն «ինֆորմացիա-որոշում-կատարում» շղթայում։ ԹԶՈՒ-ի բոլոր գործառույթները պետք է իրագործվեն ամբողջական մոտեցման հիման վրա։ Քանի որ սպառնալիքներն անորոշ են, ԹԶՈՒ-ն պետք է լինի պրոակտիվ, նախապատվություն տա ռեակտիվ արձագանք ցուցաբերելուն։ Այս համատեքստում հետախուզական գործառույթը պետք է գերակա մնա բոլոր պայմաններում՝ լինի խաղաղ, թե ճգնաժամային միջավայր կամ էլ լիարժեք կոնֆլիկտ»։ 

Նշենք, որ Թուրքիան ասիմետրիկ պատերազմներ է մղում թե՛ երկրի ներսում (ընդդեմ PKK-ի), թե՛ արտերկրում (ընդդեմ PKK-YPG-ի), Սիրիայում իրականացրած նրա երեք հայտնի ռազմական գործողությունները` «Եփրատի վահան», «Ձիթենու ճյուղ», «Խաղաղության ակունք»։ Ընդ որու,՝ դրանցից ամենահաջողվածը համարվում է ամենավերջինը՝ «Խաղաղության ակունքը», երբ Թուրքիան 8 օրում տալով միայն 13 զոհ և վնասազերծելով YPG-ի 1300 զինյալի՝ վերահսկողություն հաստատեց մոտ 5000 կմ²-ի վրա։  Դա նշանակում է, որ Թուրքիան գնալով ավելի հաջող է մղում ասիմետրիկ պատերազմներ, ավելի է հմտանում այդ հարցում, ինչում իր ուրույն դերն ունի տեխնոլոգիական գերազանցությունը։ Թուրքիան այդպիսով ունակ է ֆինանսական նվազ ծախսերով և արագորեն հասնել մեծ առաջադրանքների կատարմանը[2]։

2. Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունն ու անվտանգային ռազմավարությունը

Այս ռազմավարության համաձայն՝ Թուրքիայի բուն տարածքն ու մերձակա շրջապատը բաժանվում են հետևյալ մասերի՝ «1-ին ՌԳ․ ազգային մակարդակ», «2-րդ ՌԳ․ սահմանակից հարևաններ», «3-րդ ՌԳ․ հարևաններ, առանց ընդհանուր սահմանների», «4-րդ ՌԳ․ (այլ) տարածաշրջաններ», «5-րդ ՌԳ․ գլոբալ հավասարում»։

2․1 Առաջին ռազմավարական գոտի․ Ազգային մակարդակ (գոտի)

Հեղինակների խոսքերով՝ ԿԿ-ի տեսանկյունից ԹՄՌ-ի մեկնարկը սկսվում է ազգային մակարդակում, որն ունակ է ապահովել այլ ՌԳ-ներում Թուրքիայի մասնակցության արագացումը/դանդաղումը։ Նրանք պարտադիր են համարում ազգային մակարդակում բացարձակ կայունության հաստատումը՝ ընդգծելով, որ Թուրքիան նախևառաջ ԿԿ պետք է հաստատի հենց այս ՌԳ-ում։ Հիշատակելով ԿՀ-ի մասին՝ հեղինակները նշում են, որ ազգային մակարդակում չի դադարում նոր ռիսկերի ու մարտահրավերների ի հայտ գալը․ «Կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարում 1-ին ՌԳ-ի առաջնահերթությունները կշարունակեն մնալ ահաբեկչության խնդիրը, տնտեսական ճգնաժամը, հասարակության բևեռացումն ու փախստականների գործող/հնարավոր ներհոսքը»։

Ահաբեկչության համատեքստում հեղինակները նշում են PKK-ը (ՔԱԿ), FETÖ-ն (Ֆեթհուլլահ Գյուլենի «ահաբեկչական կազմակերպությունը»), DEAŞ-ը (ԻՊ) և գաղափարապես նման կազմակերպությունները՝ ընդգծելով, որ Թուրքիան ԿՀ-ից առաջ լուրջ հաջողությունների է հասել նրանց դեմ պայքարում․ «Ձեռնարկված գործողությունների արդյունքում բավական կրճատվել է հատկապես PKK-ի գործունեության ոլորտը։ Հաջողվել է գործնականում ամբողջովին վերացնել ԻՊ-ի գործունեությունը (Թուրքիայում)։ Սակայն ահաբեկչական այս երկու կազմակերպությունների գործունեությունը չի սահմանափակվում միայն ազգային մակարդակով․ դրանք Թուրքիայի համար ռիսկեր են ստեղծում նաև 2-րդ ու 3-րդ ՌԳ-ներում։ Դա հատկապես վերաբերում է Սիրիայում, Իրաքում, Իրանում և ողջ Մերձավոր Արևելքում տվյալ կազմակերպությունների գործունեությանը, որոնք կարող են անցնել «ռեբրենդինգ» և խնդիրը վերստին բերել Թուրքիա՝ ազգային մակարդակի օրակարգ։ Ազգային մակարդակի տեսանկյունից ահաբեկչության դեմ պայքարում ներքին անվտանգության օպերացիաներից ու սոցիոլոգիական գործոնների նման առաջնային պլան է մղվում սահմանների անվտանգության ապահովման հարցը։ PKK-ը Սիրիայում քաղաքացիական պատերազմի աճող բախումների խորապատկերին փոխեց բնույթը՝ դառնալով հիբրիդային կառույց։ PKK-ին, սակայն, չհաջողվեց Թուրքիայում սեփական պլաններն իրագործել 2015թ․, նրա ռազմավարությունը տապալվեց, ինչի արդյունքում PKK-ն ԱՄՆ-ի աջակցությամբ անվտանգ հանգրվան գտավ Սիրիայում։ Դրա հետևանքը եղավ Թուրքիայի համար տվյալ խնդրի մակարդակի էվոլյուցիան․ եթե նախկինում PKK-ի գործունեությունը դիտարկվում էր որպես տակտիկական ու օպերատիվ խնդիր, ապա այդուհետ (ԱՄՆ միջամտության հետևանքով) այդ խնդիրն անցում կատարեց ռազմավարական ու աշխարհաքաղաքական մակարդակ»։

Հեղինակները վերջին տարիներին ահաբեկչության դեմ պայքարում Թուրքիայի հաջողության պատճառների թվում նշում են անվտանգության ոլորտի բարեփոխումները․ «Ահաբեկչական սպառնալիքը տեղ գտավ Ազգային անվտանգության ռազմավարության փաստաթղթում (MGSB), ինչը կոչված էր ավելի արդյունավետ պայքար մղել ահաբեկչության դեմ։ Անվտանգության ոլորտի բարեփոխումների առանցքային տարրեր դարձան համապարփակությունը, արդյունավետությունն ու պրոֆեսիոնալիզմը։ Վերջին տարիների բարեփոխումներն առնչվեցին ԹԶՈՒ-ին, ՆԳՆ-ին ու դրա հետ կապված կառույցներին, ինչպես նաև Ազգային հետախուզական կազմակերպությանը (MİT)։ Ահաբեկչության դեմ պայքարում հաջողության հասնելու երկրորդ գործոնը դարձավ ԹԶՈՒ-ի տեխնոլոգիական գերազանցությունը։ Վերին աստիճանի կարևոր է ԱԹՍ-երի ու էլեկտրոնային համակարգերի ոլորտում ներդրումները շարունակելը, ինչը կմեծացնի Թուրքիայի հետախուզական ներուժը և կնպաստի օպերացիաների դիվերսիֆիկացմանը»։

Մեր կարծիքով՝ հենց այս վերջին հանգամանքը մեծապես նպաստել է PKK-ի գործունեության կրճատմանը, քանի որ ԱԹՍ-երը ստեղծել են նոր իրավիճակ։ Օրինակ, ավելի քան 10 տարի առաջ Թուրքիան օգտագործում էր օտար երկրների մշակման հետախուզական ԱԹՍ-եր (Heron, Predator), և քուրդ զինյալները որոշակի վարժվել էին դրանց գործունեությանը։ Մասնավորապես, նրանք տեղյակ էին, որ եթե ԱԹՍ է հայտնվում, ապա պետք է արագորեն լքեն իրենց հավաքատեղին, քանի որ րոպեներ անց տվյալ տարածքին հարվածելու է թուրքական օդուժի F-16 կործանիչը։ Այդպիսով, քրդերին հաջողվում էր խույս տալ նման հարվածներից՝ ամրանալով լեռներում, բարձրաբերձ վայրերում ու քարանձավներում։ Սակայն վերջին շրջանում Թուրքիայի կողմից տարատեսակ ԱԹՍ-եր մշակելն ու արտադրելը կատարելապես փոխում են իրավիճակը։ Այժմ քուրդ զինյալները չեն կարող նախկինի նման փրկվել թուրքական մշակման հարվածային ԱԹՍ-երից, որն ունակ է ոչ միայն հայտնաբերել, այլև նույն պահին հարվածել քուրդ զինյալների հավաքատեղիներին ու օբյեկտներին․ այլևս F-16 կանչելու կարիք չկա, որի թռիչքն ԱԹՍ-ի համեմատությամբ բավական ծախսատար է։ Բացի այդ համարում ենք, որ PKK-ի դեմ պայքարում Թուրքիայի համար բավական օգտակար կլինեն նրա մշակած մինի ԱԹՍ-երը, որոնք կրում են մինի հրթիռ, գնդացիր և անգամ լազեր (թուրքական կողմի պնդմամբ՝ աշխարհում առաջինը)։ Մինի ԱԹՍ-երն ունակ են մուտք գործել քարանձավներ և ոչնչացնել այնտեղ պատսպարված քուրդ զինյալներին, նրանց զենք-զինամթերքը, սննդամթերքը։ Զուր չէ, որ 2020թ․ Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Սուլեյման Սոյլուն Հաքքարի նահանգում ցուցադրաբար թեյ էր խմում «PKK-ի որջում»՝ Ջիլո լեռան լճի շրջանում (3300 մ բարձրության վրա)[3]։ Թեև PKK-ն էլ փորձում է փոքր/միջին ԱԹՍ-եր կիրառել թուրքական անվտանգության ուժերի դեմ, այնուամենայնիվ, այս հարցում ուժերը բավական անհավասար են, և կողմերի միջև առկա զգալի տարբերությունը գնալով ավելի կխորանա՝ հօգուտ Թուրքիայի։

Հեղինակները նշում են, որ թեև զգալի հաջողություններ են ձեռք բերվել FETÖ-ի դեմ պայքարում, այնուամենայնիվ, ազգային մակարդակում FETÖ-ն կարող է ներկայացնել շատ ավելի մեծ խնդիր՝ անգամ PKK-ի ու ԻՊ-ի հետ համեմատ. «Լուրջ ռիսկերը հավասարաչափ կապված են ինչպես Թուրքիայում FETÖ-ի քողարկված տարրերի հետ, այնպես էլ այն գործունեության ու ազդեցության հետ, որոնց կառույցը տիրապետում է արտերկրում։ Խոսքը գյուլենական այն դպրոցների մասին է, որոնց Թուրքիային չի հաջողվել փակել տալ մի շարք երկրներում և հատկապես ԱՄՆ-ում ու Գերմանիայում։ Քանի որ հյուրընկալող երկրները հետապնդում են տարբեր շահեր, ունեն տարբեր օրակարգեր, Թուրքիային չի հաջողվի կարճաժամկետ հեռանկարում հասնել այդ երկրներում FETÖ-ի գործունեության դադարեցմանը։ Այդ պատճառով FETÖ-ի դեմ պայքարում Թուրքիային անհրաժեշտ է երկաստիճան ռազմավարություն։ Առաջին փուլում նախատեսվում է երկկողմ դիվանագիտական ու տնտեսական գործիքակազմի, ինչպես նաև արդյունավետ հանրային դիվանագիտության կիրառման միջոցով կարճաժամկետ հեռանկարում հասնել FETÖ-ի գործունեության սահմանափակմանը։ Երկրորդ փուլում Թուրքիան պետք է ձգտի հասնել արտերկրում FETÖ-ի գործունեությունը նվազագույնի հասցնելուն/կասեցնելուն։ Ընդ որում, այդ ռազմավարությունը պարտադիր պետք է ներդաշնակ լինի Թուրքիայի ներսում FETÖ-ի դեմ տարվող պայքարին»։

Նշենք, որ Էրդողանի արտասահմանյան (նաև աֆրիկյան) բազում այցերը միտված են նաև տվյալ երկրներում առկա գյուլենական դպրոցները վերահսկողության տակ առնելուն։ Թուրքական իշխանությունները գյուլենականների դեմ արդյունավետ պայքարելու համար մշակել են FETÖMETRE (գյուլենաչափ) համակարգը։ Ամեն դեպքում ակնհայտ է, որ Թուրքիայում գյուլենականի պատրվակով կալանավորում են պարզապես անցանկալի անձանց, այլ ընդդիմադիրների ևս։ Եվ չնայած 2016թ․ ռազմական հեղաշրջման փորձին հաջորդած 5 տարում Թուրքիայում FETÖ-ի դեմ իրականացվել է 135․916 գործողություն և ձերբակալվել է 312․121 մարդ՝ Էրդողանը, միևնույն է, դեռ իրեն անվտանգ չի զգում երկրի ներսում[4]։

Հեղինակներն ազգային մակարդակով ԿԿ ապահովելու մեկ այլ ռիսկային տարր են համարում գլոբալ տնտեսական ճգնաժամի պատճառով ազգային տնտեսությունում ճգնաժամային իրավիճակի ստեղծման հնարավորությունը։ Նրանք նշում են, որ ԿՀ-ից առաջ Թուրքիան արդեն ենթարկվում էր տնտեսական լուրջ հարձակումների, իսկ ԿՀ-ի պատճառով սկսված գլոբալ ռեցեսիան կարող է խորացնել բացասական հետևանքները։ Հեղինակները Թուրքիայի տնտեսության ամենամեծ առավելությունն են համարում քաղաքական կայունությունն ու տնտեսության կառուցվածքային հարմարվողականության կարողությունը։ Նրանք Թուրքիայի համար հաղթահարելի են համարում փոքրամասշտաբ ճգնաժամերը՝ գտնելով, որ Թուրքիան, կառուցվածքային նոր համակարգ ձևավորելով, կկարողանա դիմագրավել տնտեսական հարձակումներին ու ճնշումներին․ «Թուրքիան թե՛ ազգային մակարդակում, թե՛ այլ ՌԳ-ներում կայունության ռազմավարությունն իրացնել կարողանալու համար պետք է մեծապես ու արդյունավետ օգտագործի իր տնտեսական հնարավորությունները։ Այդ պատճառով տնտեսական ոլորտում Թուրքիայի կարճաժամկետ նպատակը պետք է լինի տնտեսական ճգնաժամից զերծ մնալը, իսկ միջնաժամկետ հեռանկարում՝ տնտեսական աճ ապահովելը (իր քաղաքացիների բարօրության մեծացումը)։ Այս ամենը կմեծացնի այլ ՌԳ-ներում Թուրքիայի նպատակներին հասնելու կարողությունը»։

Հեղինակներն ազգային մակարդակում ԿԿ-ի տեսանկյունից մեկ այլ ռիսկ են համարում հասարակության բևեռացվածությունը, որի հիմնական պատճառը քաղաքական ոլորտն է, ինչպես նաև էթնիկ ու դավանաբանական մակարդակում առկա խնդիրները։ Նրանց խոսքերով՝ ԿՀ-ը նույնպես կարող է ազդել հասարակության բևեռացվածության վրա, և անգամ ԿՀ-ի հաջող հաղթահարումը քաղաքական դրդապատճառներով չի լուծի խնդիրը։ Նրանք հասարակության բևեռացվածության նվազեցման համատեքստում մեծապես կարևորում են տեղեկատվական անվտանգության ապահովումը՝ մանրամասնելով, որ նկատի ունեն տվյալների անվտանգության, կիբեր անվտանգության, համացանցի անվտանգության ու անձնական տվյալների պահպանման ապահովումը և դրան զուգահեռ ապատեղեկատվության, քարոզչության, հոգեբանական պատերազմի, արհեստական ​​սոցիալական հարձակումների դեմ արդյունավետ պայքարելը․ «Նոր ժամանակաշրջանում «իրական տեղեկատվության» տրամադրումը կարող է նվազագույնի հասցնել հասարակական բևեռացվածությունը, քանի որ համացանցով ու սոցցանցերով ներարկվող մեծածավալ ապատեղեկատվությունը մեծացնում է բևեռացվածությունը և մարգինալացումը։ Այս իրավիճակը բնորոշ է ոչ միայն Թուրքիային, այլև՝ ընդհանրապես աշխարհին։ Նոր ժամանակաշրջանում բևեռացվածությունը նվազագույնի հասցնելու/վերացնելու համար անհրաժեշտ է քաղաքական մեխանիզմ: Բացի այդ Թուրքիայի կիբեր ենթակառուցվածքի զարգացումը կմեծացնի անձնական տվյալների գաղտնիության ապահովումը։ Ցանկալի է այս ամենին զուգահեռ շարունակել արագ և արդյունավետ հանրային դիվանագիտության զարգացումը։ Կարճաժամկետ թիրախը հասարակության շրջանում մեդիագրագիտության բարձրացումն է և ներքին/արտաքին աղբյուրներից սնվող հոգեբանական պատերազմի, մանիպուլյացիաների և ապատեղեկատվական բնույթի հարձակումների դեմ հասարակության զգայունությունը բարձրացնելը և այդպիսով հասարակության շրջանում ռիսկի նվազեցումը։ Այս ամենը չափազանց կարևոր է, քանի որ, եթե Թուրքիան չկարողանա կայունություն ապահովել ազգային մակարդակում, ապա մյուս ՌԳ-ներում հաջողության հասնելու նրա հնարավորությունները կլինեն բավական թույլ»։

Նշենք, որ հասարակական բևեռացվածությունն իսկապես բավական մեծ է Թուրքիայում, որը մեծ հաշվով բաժանված է 2 ճամբարի՝ Էրդողանի (իսլամիստներ) ու Աթաթուրքի (աշխարհիկներ) կողմնակիցների, ինչը, մեր կարծիքով, կարճաժամկետ հեռանկարում ունի քաղաքացիական պատերազմի ներուժ։ Ինչ վերաբերում է մեդիագրագիտության բարձրացմանը, ապա 2021թ․ վերջին Էրդողանը հայտարարեց, որ «ավելի կարևոր է այն, թե ով է կառավարում ինտերնետը, քան, թե ով ունի ատոմային ռումբ»[5]։

Եվ, վերջապես, հեղինակների կարծիքով՝ ազգային մակարդակում կայունության տեսանկյունից չորրորդ խնդրահարույց կետը փախստականների հոսքն է, որն իր կարևորությամբ չի զիջում նախորդ կետերին։ Նրանք ընդգծում են, որ Թուրքիան աշխարհում փախստականների ամենամեծ բեռի տակ է, ինչի տնտեսական, ռազմական ու հանրային արժեքն աճում է օրեցօր․ «Այս թեման ունի հասարակության բևեռացվածության վրա ազդելու ներուժ։ Եվ թեև ԿՀ-ի պատճառով այն դուրս կմնա գլխավոր օրակարգից, ապա միևնույնն է, նոր ժամանակաշրջանում այն կշարունակի մնալ որպես կարճաժամկետ ռիսկային տարր։ Այս իրավիճակը կարևոր է նաև 2-րդ ու 3-րդ ՌԳ-ներում կայունության տեսանկյունից։ Ակնկալվում է, որ փախստականների խնդիրը Թուրքիայում կլուծվի կարճաժամկետ հեռանկարում: Այդ կապակցությամբ Թուրքիային անհրաժեշտ է երկաստիճան ռազմավարություն։ Դրանցից առաջինն առնչվում է Սիրիայից փախստականների նոր ալիքին խոչընդոտելուն։ Այս համատեքստում շատ լուրջ ռիսկ է ներկայացնում Իդլիբում տիրող իրավիճակը։ Ամեն դեպքում այս հարցը կախված է ոչ միայն Թուրքիայից, այլև 2-րդ ու 3-րդ ՌԳ-ների դերակատարներից։ Երկրորդ փուլում Թուրքիան պետք է ապահովի հյուրընկալած սիրիացի փախստականների վերադարձը դեպի Սիրիա՝ պայմանով, որ ապահովվեն նրանց անվտանգությունն ու հիմնական ենթակառուցվածքները։ Ազգային մակարդակում կայունության ապահովման համար Թուրքիայի կարևորագույն առաջնահերթությունների թվում ընդգրկված այս խնդիրը, սակայն, կապված է 2-րդ ՌԳ-ի զարգացումների հետ։ Թուրքիան պետք է աշխատի շահագրգիռ կողմերի հետ՝ կիսելու համար իր բեռը։ Դա անելու այլընտրանքը «Եփրատի վահանի», «Ձիթենու ճյուղի» և «Խաղաղության ակունքի» նման ռազմական միանձնյա հնարավոր գործողություններն են։ Այս այլընտրանքը կյանքի կոչելու համար անհրաժեշտ է մեծացնել ռազմական զսպումն ու ՌԻ-ն»։

Համակարծիք ենք, որ փախստականների թեման ունի հասարակության բևեռացվածության վրա ազդելու ներուժ։ Օրինակները բազմաթիվ են․ հասարակությունում կան դժգոհություններ․ սիրիացիները հանգիստ ապրում են Թուրքիայում, մինչդեռ թուրք զինծառայողը նահատակվում է Սիրիայում, սիրիացի փախստականներից մեկն Անկարայում դանակահարել էր Թուրքիայի քաղաքացու, ինչից հետո թուրք ջարդարարները սկսել էին ավերել սիրիացիների կրպակները, սիրիացի, աֆղան և այլազգի փախստականները նպաստել են Թուրքիայում ԿՀ-ի տարածմանը և այլն։ Փախստականների թեման իր ուրույն տեղն է գտնում նաև քաղաքական թեժ բանավեճերում, հատկապես, երբ ընդդիմադիր ԺՀԿ առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուն խոստանում է ընդամենը երկու տարում նրանց վերադարձնել իրենց հայրենիք։

2.2 Երկրորդ ռազմավարական գոտի․ սահմանակից հարևաններ

Հեղինակներն այստեղ խոսում են Թուրքիայի ցամաքային հարևանների, ինչպես նաև «Կապույտ հայրենիքի» գծով ափամերձ պետությունների մասին՝ ընդգծելով, որ այս գոտու մեջ գտնվող երկրներում իրավիճակի զարգացումն ունի Թուրքիայի անվտանգության վրա ազդելու ներուժ։ Հեղինակները սխալ չեն համարում աշխարհագրական տվյալ գոտին որպես Թուրքիայի կենտրոնի/միջուկի համար «վերջին պաշտպանիչ պատյան» որակելը. «Ավելին, առանց 2-րդ ՌԳ-ի գործնականում անհնար կլինի ազգային մակարդակում ԿԿ ապահովելը։ Ընդ որում, 2-րդ ՌԳ-ի երկրները միանման չեն ազդում Թուրքիայի արտաքին ու անվտանգային քաղաքականության վրա։ Նրանք այդ համատեքստում բաժանվում են երկու կատեգորիայի, և նրանցից յուրաքանչյուրը պահանջում է իր հանդեպ անհատական մոտեցում։

Առաջին խմբում այն երկրներն են, որոնք կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարում գտնվում են Թուրքիայի ներքին ու ռեգիոնալ քաղաքականության կենտրոնում։ Այդ երկրներն են Սիրիան, Իրաքը, Իրանը, Հունաստանը և նաև «3 ծովային տիրույթները»։ Երկրորդ խմբում այն երկրներն են, որոնք, լինելով Թուրքիայի անմիջական հարևանները, կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարներում առավել կայուն են՝ առաջին խմբի երկրների հետ համեմատ։ Դրանք այն երկրներն են, որտեղ չի կանխատեսվում իրավիճակի արագ զարգացում, որը կշոշափեր Թուրքիայի արտաքին ու անվտանգային քաղաքականությունը։ Տվյալ երկրներն են Հայաստանը, Վրաստանը, Բուլղարիան, ինչպես նաև ինքնահռչակ ՀԿԹՀ-ը։

2-րդ ՌԳ-ում այդպիսով այն երկրներն են, որոնք Թուրքիայի ԿԿ-ի վրա ազդող գլխավոր գործոններն են և նրա արտաքին քաղաքականության գլխավոր մարտահրավերները։ Թուրքիան այստեղ պետք է ձգտի հասնել ոչ թե բացարձակ, այլ հարաբերական կայունության։ Դրա պատճառն այն է, որ Թուրքիան, այդ երկրներում/տարածաշրջաններում լինելով ազդեցիկ դերակատար, ամեն դեպքում չունի այնքան հնարավորություն ու ներուժ, որ միայնակ կառավարի իրավիճակի զարգացումը 2-րդ ՌԳ-ում։ Հարաբերական կայունությունը միջին դիրք է զբաղեցնում (սովորական) կայունության և կայունության նվազագույն մակարդակի միջև։ Վերջինս ենթադրում է ժողովրդավարության նվազագույն մակարդակ, ինչպես նաև երկրում իշխանության լեգիտիմություն/ներկայացուցչականություն։ Այն նախատեսում է կոնֆլիկտային տարրերի վերացում և կայուն իրավիճակի պահպանման ապահովում։ Նախքան ԿՀ-ը, 2-րդ ՌԳ-ի մի շարք երկրներում իրավիճակի զարգացումը բարդացրեց նրանում հարաբերական կայունության ձևավորումն ու պահպանումը։ Դա հատկապես վերաբերում է Սիրիային, Իրաքին ու Իրանին, որտեղ կարող են գրանցվել բավական արագ փոփոխություններ։

Վերջին շրջանում Թուրքիայի արտաքին ու անվտանգային քաղաքականության ամենամեծ մարտահրավերը Սիրիայի ճգնաժամն է, որն ամբողջական վիճակից անցում է կատարել ֆրագմենտացված վիճակի և առաջիկայում ավելի կֆրագմենտացվի ու կշարունակի մնալ թուրքական օրակարգում։ Այժմ կոնֆլիկտի՝ բառացիորեն յուրաքանչյուր չափման համար պահանջվում է առանձին մարտավարություն/համագործակցություն/քաղաքականություն։ Սիրիայի կոնֆլիկտը կարճաժամկետ հեռանկարում չունի համապարփակ լուծում։ Այն, ընդհանուր առմամբ, բացասաբար է ազդում Թուրքիայի վրա, ունի Թուրքիայի ողջ էներգիան ներքաշելու և ուշադրությունն այլ ՌԳ-ներից շեղելու ներուժ։ Ընդ որում, այլ երկրների համար ցանկալի է Սիրիայի խնդրի միջոցով սահմանափակել Թուրքիայի տեսլականը, ճնշում գործադրել նրա վրա։ Հենց այդ պատճառով էլ կարճաժամկետ հեռանկարում Թուրքիայի համար 2-րդ ՌԳ-ում, թերևս, ամենաշատ ուշադրություն պահանջող քաղաքական ոլորտը հենց Սիրիան է։ Կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարում Թուրքիայի համար Սիրիայում առկա է  չորս մարտահրավեր՝ PKK/YPG-ի ազդեցության աճը, փախստականների նոր ալիքի առաջացումը, տարածաշրջանում արմատական կազմակերպությունների ազդեցության աճը, Թուրքիայի ազդեցության կորուստը Սիրիայի հյուսիսում իրականացված անդրսահմանային գործողությունների գոտիներում։ Բացի այդ Թուրքիայի համար կա 3 ռիսկային գործոն՝ պաշտոնական Դամասկոսի հետ բախվելը, ՌԴ-ի հետ բախվելը, Սիրիայի ճգնաժամով պայմանավորված՝ ԱՄՆ-ի հետ հարաբերություններում լարվածության աճը»։

Նշելով, որ «տարածաշրջանում PKK/YPG-ի ամենամեծ աջակիցն ԱՄՆ-ն է»՝ հեղինակները թերահավատ են 2020թ․ նոյեմբերին ԱՄՆ-ի նախագահական ընտրությունների արդյունքներով Սիրիայի հանդեպ ԱՄՆ քաղաքականության արմատական փոփոխման հարցում․ «Թեև Թուրքիան իր ռազմական գործողություններով տապալեց Սիրիայի հյուսիսում «ահաբեկչական միջանցքի/կայազորային պետության» ստեղծման փորձը, ամեն դեպքում PKK/YPG-ը շարունակում է ներկայացված մնալ տարածաշրջանում, որի անվտանգության ու կայունության ապահովման տեսանկյունից Թուրքիայի համար չափազանց կարևոր է Սիրիական ազատ բանակին աջակցելը։ Թուրքիան ու ԱՄՆ-ը Սիրիայի հարցում կարող են գտնել շփման եզրեր, և եթե դա տեղի ունենա, ապա կազդի PKK/YPG-ի ու պաշտոնական Դամասկոսի, ինչպես նաև ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների վրա։ Թուրքիան հենց այդ պատճառով պետք է պահպանի բարձր, ռազմական ու դիվանագիտական պատրաստություն, որպեսզի (ամենավատ դեպքում, միայնակ գործելու դեպքում) հնարավորությունների պատուհանի առաջացման դեպքում ակնթարթորեն անցնի գործի և հերթական անգամ վերացնի PKK/YPG-ից բխող վտանգը։ Այսինքն, երբ ԱՄՆ-ը դադարի հովանավորել PKK/YPG-ին, անհրաժեշտ կլինի ձեռնամուխ լինել «Մեծ Քրդստանի» հարցի վերջնական լուծմանը։ Թուրքիայի գլխավոր նպատակը պետք է դառնա YPG-ի և պաշտոնական Դամասկոսի ու Մոսկվայի միջև իրավիճակային դաշինքի առաջացումը կանխելը»։

Հեղինակները 2-րդ ՌԳ-ից ազգային մակարդակում Թուրքիայի անվտագության իրական ռիսկ են համարում Իդլիբից փախստականների նոր ալիքը՝ գտնելով, որ Թուրքիան պետք է հրաժարվի փախստականների հարցում «բաց դռների քաղաքականությունից» և ընդհակառակը՝ պետք է փախստականներին «դիմավորի» թուրքական տարածքից դուրս, ապահովի բուֆերային այդ գոտու օդային տիրույթի հանդեպ վերահսկողությունը՝ խոչընդոտելով ՌԴ-ի ու Ասադի ռեժիմի հարձակումներին, ստանա միջազգային հանրության աջակցությունը՝ փախստականների բազային կարիքները բավարարելու համար․ «Այլ կերպ ասած՝ ցանկալի է, որ Սիրիայի միգրացիոն հոսքերն ուղղվեն Թուրքիայի կողմից անցկացված օպերացիաների գոտիներ և դրանցում հաստատվի հարաբերական կայունություն։ Սիրիայի արմատական շարժումներն արմատախիլ արված չեն, դեռ վերացված չեն ռադիկալիզմը սնող գործոնները, հետևաբար կարող են լրացնել առաջացող ուժի վակուումը։ Թուրքիայի առաջադրանքը նման գործընթացները թույլ չտալն է, այդ թվում նաև Սիրիայում իր համախոհների խմբի օգնությամբ»։

Նկատենք, որ 2022թ․ փետրվարին հրապարակված SETAV-ի «Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական լանդշաֆտը 2022թ․» զեկույցում նշված է, որ «Սիրիան և հատկապես Իդլիբի գոտին դանդաղ գործունեության ռումբ է, որը կարող է ակտիվացվել ցանկացած ժամանակ։ 2021թ․ ՌԴ-ն ինտենսիվացրել է իր ավիահարվածների քանակը՝ թիրախավորելով հարկադիր վերաբնակների ճամբարները, առաջացնելով մարդկանց զանգվածային հոսք և դա Թուրքիայի դեմ որպես լծակ կիրառելով։ ՌԴ-ն իր ավիաակտիվությունը մեծացրել է՝ ի պատասխան Անկարայի կողմից Լեհաստանին դրոններ (Bayraktar TB2) վաճառելու, որոնք նախկինում կիրառվել են Սիրիայում, Լիբիայում ու Արցախում: 2021թ․ ՌԴ-ը նաև մեծացրել է իր ռազմական աջակցությունը Սիրիայի քրդերին (YPG), որոնք իրենց հերթին ինտենսիվացրել են թուրք զինծառայողների դեմ պայթուցիկով լի մեքենաներով հարձակումները (դրանք կարող են ավելի ուժգնանալ 2022թ․): Թուրքիան արդեն պետք է հաշվի նստի նաև Եփրատից արևելք ընկած հատվածում ռուսական ավիացիայի ակտիվության հետ, ինչը նոր երևույթ է։ ՌԴ-ն առաջիկայում՝ կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ ժամանակաշրջանում, կփորձի ճնշումներ գործադրել Թուրքիայի վրա՝ նրանից զիջումներ կորզելու նույն Սիրիային առնչվող հարցերում կամ այլ ոլորտներում։ Դա հատկապես վերաբերում է հետխորհրդային տիրույթում Թուրքիայի ազդեցության հետագա ամրապնդումը զսպելուն։ ՌԴ-ն այդ նպատակով կարող է ավիահարվածներով ու ցամաքային հարձակումներով ներազդել Թուրքիայի դիրքերի վրա, սփռել անկայունություն ու առաջացնել փախստականների հոսք դեպի Թուրքիա։ ԱՄՆ-ի կողմից սեփական ուշադրության բևեռումն Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի վրա կարող է ՌԴ-ի համար հնարավորությունների պատուհան բացել Թուրքիայի վրա ճնշումներ բանեցնելու համար։ Ուկրաինայի ու Թյուրքական աշխարհի շուրջ հետագա զարգացումները նույնպես կարող են իրենց կնիքը թողնել Սիրիայում տիրող իրավիճակի վրա (և ընդհակառակը)»[6]։

Հեղինակները կարծում են, որ հետկորոնավիրուսային ժամանակաշրջանում սկսվելիք տնտեսական լճացումը կարճաժամկետ հեռանկարում հանգեցնելու է գլոբալ օրակարգում ՌԴ-ի ու ԱՄՆ-ի մասնակցության կրճատմանը, ինչը կազդի նաև Սիրիական կոնֆլիկտում ռուսական և ամերիկյան մասնակցության վրա։ Նշելով, որ Սիրիական կոնֆլիկտի լուծումը չի կանխատեսվում նաև միջնաժամկետ հեռանկարում՝ հեղինակներն ընդգծում են, որ Սիրիայում ներգրավվածությունը Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական առաջնահերթություններից է․ «Սիրիայում իրավիճակի դրական զարգացումը և այնտեղ թեկուզ կարճաժամկետ հեռանկարում հարաբերական կայունության հաստատումը պետք է կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարներում նվազեցնի Թուրքիայի վրա ճնշումը և Թուրքիային ապահովի մեծ ժամանակ ու ռեսուրսներ՝ այլ ՌԳ-ներում աշխատելու համար»։

SETAV-ի «Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական լանդշաֆտը 2022թ․» զեկույցի համաձայն՝ Թուրքիայի համար անվտանգության թոփ թեմա է մնում ԱՄՆ-ի կողմից YPG-ին աջակցելը․ «Թուրքիայի համար վատ նորություն էր ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենի կողմից Բրեթ Մաք Գուրքին Մերձավոր Արևելքի ու Հյուսիսային Աֆրիկայի հարցերով կոորդինատոր նշանակելը։ Մաք Գուրքն Օբամայի վարչակարգում եղել է ԻՊ-ին հակազդելու հարցերով հատուկ բանագնաց, հենց նա է համարվում ԱՄՆ-YPG համագործակցության ճարտարապետը։ Մաք Գուրքի նշանակումը վկայում է, որ Բայդենը շարունակելու է YPG-ին աջակցելու Օբամայի քաղաքականությունը։ Բայդենն արդեն հաստատել է 2022թ․ ֆինանսական տարում ԱՄՆ ռազմական բյուջեն, որտեղ $177 միլիոնի օգնություն է նախատեսված YPG-ի համար։ Ակնհայտ է, որ YPG-ի հարցը կարմիր գիծ է Թուրքիայի համար, և Թուրքիան որևէ զիջման չի կարող գնալ ԱՄՆ-YPG համագործակցության հարցում»։

Իրաքի հարցում հեղինակներն անհրաժեշտ են համարում երկու տարբեր տեսանկյունից նայելը՝ Բաղդադի ու Էրբիլի հեռանկարներից։ Հեղինակները, խոսելով Բաղդադի կենտրոնական կառավարության մասին, ընդգծում են քաղաքական անկայունությունը, տնտեսական խնդիրները, ինչպես նաև պետական կառույցների ընդհանուր անարդյունավետությունը․ «Այդպիսին էր իրավիճակը նախքան ԿՀ-ը, ինչը կպահպանվի համավարակի հաղթահարումից հետո ևս՝ կարճաժամկետ հեռանկարում։ Ընդ որում, մեծ չեն հնարավորությունները, որպեսզի Իրաքը տվյալ խնդիրները հաղթահարի անգամ միջնաժամկետ հեռանկարում։ Եթե Իրաքին հաջողվի հաղթահարել տվյալ խնդիրները, ապա դա դրականորեն կազդի Թուրքիայի վրա։ Վերջիվերջո, եթե Իրաքում ձեռքբերվի հարաբերական կայունություն, ապա դա դրականորեն կազդի ոչ միայն Թուրքիայի անվտանգության ոլորտի, այլև տնտեսության վրա։ Դրա համար էլ Իրաքի «վերափոխումը» պետք է ամեն կերպ աջակցություն ստանա Թուրքիայի կողմից՝ տնտեսական ու դիվանագիտական գործիքների կիրառմամբ»։

Հեղինակները նշում են, որ Հյուսիսային Իրաքի քրդական ինքնավարությունում (ՀԻՔԻ) շարունակվում է առաջատարության համար պայքարը, որում ամենաակտիվ ձևով ներգրավված է PKK-ը․ «Անկայության պատճառներից մեկը ՀԻՔԻ-ում PKK-ի ազդեցության աճն է, ինչը կարող է շարունակվել նաև ԿՀ-ի հաղթահարումից հետո։ Անկայունության տարրերը վերացնելու և այդպիսով իր համար ցանկալի հարաբերական կայունության հասնելու համար անհրաժեշտ է, որ Թուրքիան մի կողմից շարունակի Իրաքում հակաահաբեկչական գործողությունները, իսկ մյուս կողմից՝ դիվանագիտական ու տնտեսական միջոցների մատչելի զինանոցն օգտագործելը։ Այստեղ կա երկու առանցքային տարր․ առաջինն առնչվում է Քրդստանի Դեմոկրատական կուսակցության հետ կապերն ամրապնդելը շարունակելուն, ինչպես նաև տարածաշրջանի հետ տնտեսական հարաբերությունները զարգացնելուն և նրանում ներդրումները մեծացնելուն»։

Մեր կարծիքով՝ առաջիկայում Թուրքիան փորձելու է ջրային գործոնի խաղարկմամբ մեծացնել իր ազդեցությունն Իրաքի վրա․ արդեն շահագործման է հանձնվել Տիգրիսի վրա խոշորագույն Ըլըսուի ջրամբարը, իսկ շուտով Տիգրիսի ավազանում շահագործման կհանձնվի նաև Սիլվանի ջրամբարը, որը հանդիսանալու է Եփրատի վրա կառուցված Աթաթուրքի ջրամբարից հետո երկրորդ խոշոր ոռոգման նշանակությամբ ջրամբարը։ Այդ ամենը նշանակում է, որ Թուրքիան 100%-ով վերահսկելու է Տիգրիսի հոսքը դեպի Իրաք, մինչ այդ էլ 100%-ով վերահսկում էր Եփրատի հոսքը, և Իրաքը չափազանց խոցելի կդառնա ջրային ոլորտում։ Չենք բացառում, որ Թուրքիան կփորձի Իրաքի հետ կնքել «ջուր՝ գազի դիմաց» գործարքը։ Իրաքը Թուրքիայի համար նավթի խոշորագույն մատակարարն է, և Թուրքիան ներկայումս ցանկանում է նաև գազ ներկրել Իրաքից և այն տարանցել դեպի Եվրոպա։ Այս պլանի հաջողումը կարևոր քայլ կդառնա աշխարհի խոշորագույն գազային հանգույցը դառնալու Թուրքիայի պլաններում։

Հեղինակներն Իրանի մասով գրում են, որ պաշտոնական Թեհրանի գործունեությունը երկու մակարդակում սպառնալիք է ստեղծում ԿԿ-ի հասնելու Թուրքիայի ձգտումներում․ «Առաջին ռիսկն ազգային մակարդակում է՝ կապված Իրանի միջուկային նախաձեռնությունների հետ, իսկ երկրորդ ռիսկը տարածաշրջանային մակարդակում է, առնչվում է «վստահելի դերակատարի» միջոցով մի շարք երկրներում և առաջին հերթին Իրաքում ու Սիրիայում Իրանի գործունեությանը։ Իրանի միջուկային գործունեությունը «գերազանցում է» Թուրքիայի (հնարավորությունների) շրջանակները՝ հանդիսանալով միջազգային հանրության հարց։ Ինչ վերաբերում է տարածաշրջանային չափմանը, ապա Իրանն այստեղ օգտագործում է վերջին 10 տարում տարածաշրջանում առաջացած դատարկության վակուումը՝ առաջին հերթին Սիրիայում ու Իրաքում։ Իրանն ուժեղացնում է իր «ագրեսիվ տեսլականը» դրանցում, ինչն էլ անկայունության պատճառ է դառնում այդ երկու երկրում»։

Հեղինակները կարծում են, որ Իրանի վրա գործադրվող միջազգային ճնշումը, ԿՀ-ի ժամանակվա տնտեսական ճգնաժամը, ԱՄՆ-ի հետ հարաբերություններում լարվածությունը, այսինքն այս բոլոր գործոնները համատեղ պետք է հանգեցնեն այնպիսի իրավիճակի, որ Իրանը չկարողանա շարունակել իր քաղաքականությունը՝ ազդեցությունը նախկին մակարդակով տարածաշրջանի վրա պրոյեկցելով․ «Թուրքիան պետք է վարի տնտեսական, ռազմական ու դիվանագիտական քաղաքականություն՝ ուղղված տարածաշրջանում Իրանի ազդեցությունը հավասարակշռելուն։ Ավելի խելամիտ և անվտանգ քաղաքականությունը պետք է միտված լինի Իրանի ձեռքում միջուկային զենք ունենալը, Իրանի կողմից տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռությունը կանխարգելելուն և Իրանի կողմից «վստահելի դերակատարներին» օգտագործելու ունակությունից զրկելուն։ 2-րդ ՌԳ-ում հարաբերական կայունության հասնելու ձգտող Թուրքիան չի կարող իրեն թույլ տալ այնպիսի ճոխություն, որպեսզի համարի, որ Իրանի տարածաշրջանային ազդեցությունը կնվազի ժամանակի ընթացքում։ Թուրքիան Իրանի ազդեցությունը հավասարակշռելու համար կարող է կարճաժամկետ դաշինքների մեջ մտնել տարածաշրջանային ու արտատարածաշրջանային դերակատարների հետ։ Այս հարցում ՌՃ-ի կիրառումը կապահովի կարևոր առավելություն։  Թուրքիան պետք է Իրանի հանդեպ վարի ճկուն, հավասարակշռված ռազմավարություն․ տարածաշրջանային չափման մեջ Թուրքիայի թույլ ներգրավվածությունն ազատ կարձակի Իրանի ձեռքերը, իսկ ուժեղ ներգրավվածությունը կհանգեցնի Իրանի ու Թուրքիայի հարաբերությունները վնասելուն»։

Մեր կարծիքով՝ Իրանի հաջողությունները հրթիռաշինության, տարածաշրջանային գերուժ դառնալու ոլորտներում, ինչպես նաև միջուկային զենք ստեղծելու ուղղությամբ զգալի ջանքեր գործադրելը լուրջ խթան են Թուրքիայի համար, որպեսզի նա նույնպես շարժվի տվյալ ուղով և փորձի շատ հետ չմնալ Իրանից։ Թուրքիայի համար, թերևս, անցանկալի կլինի Իրանի դեմ սահմանված արևմտյան պատժամիջոցների վերացումը, ինչը կմեծացնի Իրանի ֆինանսական հնարավորությունները և կազատի նրա ձեռքերը։ Թուրքիայի համար գերխնդիր է շարունակում մնալ նաև Իրան-Միջերկրական ծով գոտում ռազմատնտեսական սեպ խրելը, թույլ չտալը, որ իրանական գազն Իրաքի, Սիրիայի ու Լիբանանի տարածքներով (շիական գազատարով) հասցվի Միջերկրական ծով՝ շրջանցելով Թուրքիայի տարածքը։

Մյուս կողմից էլ Թուրքիան գնալով ավելի է կարևորելու Իրանում կայունության հաստատումը․ «Իսլամաբադ-Թեհրան-Ստամբուլ» ավտոճանապարհային և երկաթուղային միջանցքներն արդեն գործարկվել են (եթե Պակիստանում կառուցվի Խունջերաբի երկաթգիծը, ապա Թուրքիան այս երթուղով կկապվի նաև Չինաստանի հետ), իսկ Պարսից Ծոց-Միջերկրական ծով (ԱՄԷ-Բենդեր Աբաս-Բազարգան-Մերսին) և Պարսից Ծոց-Սև ծով տրանսպորտային միջանցքները կարող են գործարկվել մոտ ապագայում։ Եվ, վերջապես, Իրանի տարածքով դեպի Թուրքիա կարող է ձգվել Չինաստանին ու Եվրոպային միմյանց կապող  Հարավային միջանցքը։ Այս միջանցքների գործարկումը մեծացնելու է Թուրքիայի ու Իրանի միջև փոխադարձ կախվածությունը, և կողմերն այս իմաստով փոխադարձաբար շահագրգռված են լինելու երկու երկրներում կայունության պահպանման հարցում։

Եվ վերջապես, 2-րդ ՌԳ-ի ևս մեկ խոցելի ուղղությունը «Կապույտ հայրենիքի» ռազմավարության տիրույթն է․ «Ծովային այս ռազմավարությունը կարևոր քայլ է՝ ձախողելու համար Թուրքիան իր ցամաքային սահմանների մեջ «խեղդելու» բոլոր փորձերը։ Այդ իմաստով «Կապույտ հայրենիքն» ազդարարում է Թուրքիայի ծովային ազդեցության գոտիների հստակեցման հանդեպ ամբողջական մոտեցում և կոնցեպտուալ շրջադարձ։ Այդ շրջանակները թե՛ քաղաքական, թե՛ տնտեսական մակարդակում տապալվեցին, երբ թուրքական ТРАО նավթային կորպորացիան 2018թ․ երկրահետախուզական գործունեություն սկսեց Արևելյան Միջերկրականում։ Ռազմական մակարդակում այս հայեցակարգն իրականացվում է ռազմածովային զորավարժությունների օգնությամբ․ 2019թ․ փետրվարի 27-ից մինչև մարտի 5-ը 3 ծովերում (Սև, Էգեյան ու Միջերկրական) միաժամանակ (առաջին անգամ) անցկացվեցին «Կապույտ հայրենիք - 2019» զորավարժությունները։ «Կապույտ հայրենիքի» քաղաքականության շարունակումը կարևոր է ԿԿ-ին հասնելու տեսանկյունից»։

Ավելի վաղ նշել ենք[7], որ «Կապույտ հայրենիքն» ընդգրկում է 462․000 կմ²՝ ներառյալ ծովի հատակն ու ընդերքը, որից 172․000 կմ²-ը՝ Սև ծովում, 12․000 կմ²-ը՝ Մարմարա ծովում, 89․000 կմ²-ը՝ Էգեյան ծովում, 189․000 կմ²-ը՝ Միջերկրական ծովում։ Դա համարժեք է Թուրքիայի ցամաքային տարածքի (783․000 կմ²) 60%-ին։ 2020թ․ «Կապույտ հայրենիքի» դոկտրինի հեղինակ, ծովակալ Ջիհաթ Յայջըն հայտարարեց, թե «Կապույտ հայրենիքը» դոկտրինի տեսք ստացել է միայն վերջին 4 տարում, որ ծովակալ Ջեմ Գյուրդենիզը 2006թ․ միայն արտաբերել է «Կապույտ հայրենիք» տերմինը, սակայն ինքն է հստակեցրել «Կապույտ հայրենիքի» կոորդինատները՝ վերածելով դոկտրինի։ Յայջըն «Կապույտ հայրենիքը» որակում է «ծովային Ազգային ուխտ»։

Հեղինակները ճիշտ չեն համարում «Կապույտ հայրենիքի» մասին խոսելիս միայն ծովային տիրույթը նկատի ունենալը և Թուրքիայի ծովային հարևաններին չանդրադառնալը՝ նշելով, որ այս ռազմավարությունը կենսական կարևորություն ունի ոչ միայն Թուրքիայի ազգային, այլև տարածաշրջանային ու գլոբալ մակարդակների տեսանկյունից, ոչ միայն Թուրքիայի արտաքին և անվտանգային քաղաքականության, այլև տնտեսության ու ռազմավարական բոլոր ոլորտների համար։ Խոսելով ծովային տիրույթում Թուրքիայի համար առաջացող ռիսկերի մասին՝ հեղինակներն առաջինը հիշատակում են Սև ծովը․

«ՌԴ-ի կողմից Ղրիմի օկուպացումը Սև ծովում հանգեցրեց անկայունության, ՌԴ Սևծովյան նավատորմն էլ շարունակվում է ամրապնդվել։ Դա անկայունության տարր է, և Թուրքիայից պահանջվում է միջնաժամկետ հեռանկարում հավասարակշռել Սև ծովում ՌԴ աճող ազդեցությունը։ Այս առումով կարևոր է Թուրքիայի կողմից ոչ միայն Ղրիմի ռուսական օկուպացիան չճանաչելը, այլև Ուկրաինայի հետ կապերի զարգացումը, ինչը կհանգեցնի Սև ծովում ՌԴ ազդեցության սահմանափակմանը։ Դա միաժամանակ Թուրքիային կբերի այլ դիվիդենդներ ևս տարբեր ոլորտներում․ դրականորեն կազդի Թուրքիայի ու Ուկրաինայի միջև տնտեսական համագործակցության վրա՝ ընդհուպ մինչև տեղական ռազմարդյունաբերական համալիրի ներուժի մեծացում։ Այս ամենին զուգահեռ՝ Թուրքիայի համար չափազանց կարևոր է ռազմական մակարդակում Սև ծովում իր նավատորմի և պաշտպանական հնարավորությունների մեծացումը»։

Մեր կարծիքով՝ 2022թ․ փետրվարին ռուսական ռազմական ներխուժումն Ուկրաինա կարող է բավական ծանր դրության մեջ դնել Թուրքիային, քանի որ ՌԴ-ը փորձում է տիրել Ուկրաինայի սևծովյան ափագծին, նրան կտրել Սև ծովից, որի դեպքում Թուրքիան, ըստ ամենայնի, կզրկվի Սևծովյան տարածաշրջանում ամենաերկար ափագիծն ունեցող երկրի կարգավիճակից և ավելի կշրջապատվի ռուսական նավատորմով՝ Սև և Միջերկրական ծովերից։ Բացի այդ հարցականի տակ կարող է դրվել Թուրքիայի ու Ուկրաինայի միջև սերտ համագործակցությունը հատկապես ռազմարդյունաբերական (շարժիչներ) ոլորտում։

Խոսելով «Կապույտ հայրենիքի» հաջորդ ռեգիոնի մասին՝ հեղինակները նշում են, որ Հունաստանի ղեկավարությունն Էգեյան ծովում «ձեռնարկում է» այնպիսի փորձեր, որոնք խախտում են Լոզանի խաղաղության պայմանագրով նախատեսված հավասարակշռությունը։ Նրանց խոսքերով՝ Թուրքիան աչք չի փակել Հունաստանի տվյալ գործողությունների վրա, ընդհակառակը, արձագանքել է, որակել է անընդունելի․ «Հասկանալի է, որ Հունաստանի գործողությունները Թուրքիայի համար շարունակելու են ռիսկեր ստեղծել առաջին հերթին Էգեյան ծովում։ Կարճաժամկետ և միջնաժամկետ հեռանկարում չի հաջողվի լուծել ռեգիոնին առնչվող հարցերի համալիրը․ մայրցամաքային շելֆի, տարածքային ջրերի, կղզիների ռազմականացման, օդային տիրույթի և այլ հարցեր։ Ակնհայտ է, որ Հունաստանի քաղաքականությունը Կիպրոսի ու Արևելյան Միջերկրականի հարցում անկայուն իրավիճակ է ձևավորում թե՛ «Կապույտ հայրենիքի», թե՛ ողջ Թուրքիայի տեսանկյունից։ Այն ռիսկերը, որոնց Հունաստանը միայնակ է ստեղծում Թուրքիայի համար, նոր ժամանակաշրջանում կարող են հեշտությամբ հասցվել նվազագույնի, ինչը պետք է արվի ռեգիոնում Թուրքիայի ռազմական զսպման ներուժի աճի, դիվանագիտական ջանքերի ինտենսիվացման և նաև փախստականների հոսքի միջոցով Հունաստանի վրա ճնշում գործադրելու շնորհիվ»։

Հեղինակները գտնում են, որ թեև Թուրքիան Լիբիայի հետ ծովային պայմանագրով (27․11․2019) կարևոր քայլ կատարեց ծովային սահմանագծման ու ածխաջրածինների արդյունահանման տեսանկյունից, այնուամենայնիվ, նրա համար չեն վերացել Արևելյան Միջերկրականում առկա ռիսկերը։ Նրանք նոր ժամանակաշրջանում այս գոտում Թուրքիայի անելիքների թվում նշում են սեփական ծովուժի զարգացումը և այդ նպատակով Լիբիայում ծովային և օդային ռազմակայանների ստեղծումը, օտար երկրների կողմից լիբիական օրինական կառավարության ճանաչումն ապահովելը, սեփական օրինական իրավունքներն արդյունավետ դիվանագիտությամբ պաշտպանելը, ընդ որում՝ ինչպես ավանդական, այնպես էլ հանրային։ Նրանք Արևելյան Միջերկրականում Թուրքիայի քաղաքականության հանդեպ աջակցություն ապահովելու համար կարևորում են Թունիսի ու Ալժիրի հետ դիվանագիտական ու ռազմական հարաբերությունների զարգացումը։ Լիբիայի մասով առաջարկվում է օգտագործել Թուրքիային դիմակայող դերակատարների շրջանում առկա տարաձայնությունները և այդպիսով նեղացնել Թուրքիայի հակառակորդների գործողությունների դաշտը և նվազեցնել նրանց թվաքանակը։

Մեր կարծիքով՝ գրեթե ամենուր (Սիրիա, Լիբիա, Կովկաս) Աթաթուրքի հետքերով գնացող Էրդողանը պատրաստվում էր (է) Աթաթուրքի նման գլխավոր ճակատամարտը տալ հենց Հունաստանի դեմ 2020թ․, սակայն Հունաստանին Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի, ԱՄԷ-ի, Իսրայելի և այլ երկրների աջակցությունը կանխեց Թուրքիայի հնարավոր ագրեսիվ գործողությունները։ Հունաստանը վերջին շրջանում սկսել է տենդագին զինվել ռազմաօդային ու ռազմածովային ոլորտում և հատկապես դրանցից առաջինի դեպքում առաջ է անցնում Թուրքիայից՝ սկսելով ստանալ ֆրանսիական մշակման 4․5 սերնդի Rafale և նաև ամերիկյան մշակման հինգերորդ սերնդի F-35 կործանիչներ, մինչդեռ Թուրքիան առայժմ մնում է 4-րդ սերնդի F-16 կործանիչներով (Թուրքիան փորձում է ԱՄՆ-ից ստանալ գոնե 4․5 սերնդի F-16 Blok 70): 2022թ․ հունվարին Հունաստանն իր ՌԾՈՒ-ի համար աննախադեպ խոշոր (€2․9 միլիարդ) ռազմական գործարք կնքեց Ֆրանսիայի հետ, ըստ որի՝ պետք է ստանա 3 ֆրեգատ՝ ևս 1-ն ավելացնելու հնարավորությամբ։ Թուրքիան էլ ծրագրել է 2022թ․ վերջին ջուրն իջեցնել «Անադոլու» թեթև ավիակիր/ունիվերսալ դեսանտանավը։ Վերջինս, սակայն, F-35B կործանիչների փոխարեն ստանալու է միայն Bayraktar TB3 հարվածային ԱԹՍ՝ դառնալով ԱԹՍ-երով սպառազինված առաջին ավիակիրն աշխարհում (Թուրքիան ծրագրել է կառուցել նաև «Թրակիա» ավիակիրը)։

Վերջին շրջանում Թուրքիան ամենաբարձր մակարդակով քանիցս մտահոգություն է հայտնել Հունաստանի սպառազինման տեմպերի, Էգեյան ծովի կղզիների ռազմականացման, ծովային սահմանագծման շուրջ, և իրավիճակը գնալով կարող է ավելի սրվել՝ հաշվի առնելով նաև Արևելյան Միջերկրականում Թուրքիայի ապօրինի գործողությունները, Հյուսիսային Կիպրոսն անկախացնելու պլանները և այլն։ Այդպիսով, կուտակվել է հարցերի մի խոշոր համալիր, և իրավիճակը պայթյունավտանգ է՝ չնայած նրան, որ երկու երկրներն էլ ՆԱՏՕ-ի անդամներ են։ Համարվում է, որ 1820-ականներին Հունաստանն ազատվեց օսմանյան լծից, իսկ 1920-ականներին՝ «Թուրքիան՝ հունական լծից», և հիմա՝ ևս 100 տարի անց՝ 2020-ականներին, վերստին պայթյունավտանգ իրավիճակ է։

2-րդ ՌԳ-ի հաջորդ հատվածը Թուրքիայի՝ հիմնականում արևելյան սահմանի առավել կայուն երկրներն են։ Հեղինակներն ընդգծում են, որ Վրաստանի դրությունը ռիսկային է ՌԴ-ի հետ խնդիրներ վերապրելու պատճառով, թեև տեղում իրավիճակը չի ներշնչում լուրջ մտավախություններ։ Նրանք Թուրքիայի համար քաղաքական ռիսկ են համարում «Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքների օկուպացիայի և այսպես կոչված ցեղասպանության պնդումները շարունակելը» և Թուրքիայի հիմնական նպատակ հռչակում Ադրբեջանին «օկուպացված տարածքների վերադարձը»՝ ընդգծելով, որ «դա անկասկած դրականորեն կազդի 2-րդ ՌԳ-ի կայունության վրա»։ Հեղինակները համարում են, որ «Ադրբեջանի ենթակառուցվածքային ու ռազմական հզորության աճը կխորացնի Թուրքիայի ՌՃ-ը և հնարավորություններ կստեղծի հօգուտ Ադրբեջանի տարածքային որոշակի փոփոխություններին միտված ռազմավարական որոշ քայլեր կատարելու համար»։

Նկատենք, որ հեղինակները 2-րդ ՌԳ-ում չեն ընդգրկել Ադրբեջանը, որով ստացվում է, որ այն ընդհանուր սահման չունի Թուրքիայի հետ։ Սա կարող է կապված լինել թե՛ Նախիջևանի հանդեպ Թուրքիայի հնարավոր հավակնությունների, թե՛ հեղինակների համար կայունության տեսանկյունից Նախիջևանն առանձին դիտարկելու աննպատակահարմարության հետ։ Մեր կարծիքով՝ Ուկրաինայի վերջին զարգացումները բավական մեծացրել են Վրաստանի հանդեպ ՌԴ-ի հնարավոր ագրեսիվ քայլերից Թուրքիայի մտավախություններն ու այդ առումով ավելի արժևորել ՀՀ-ի հետ հարաբերությունները կարգավորելը՝ Ադրբեջանի հետ այլընտրանքային (պահեստային) կապ ունենալու համար, և նաև Թուրքիայի աջակցած Միջին միջանցքի նախագծի համար Հարավային Կովկասում վրացական երթուղուն այլընտրանք ունենալու համար (Թուրքիայում համարում են, որ Չինաստանի ու Եվրոպայի միջև կատարվող տարեկան $600 միլիարդի առևտրի զգալի մասը կարող է կատարվել Միջին միջանցքով, որը Հյուսիսային (ՌԴ) ու Հարավային (Իրան) միջանցքների և նաև ծովային երթուղու համեմատությամբ ամենակարճ և ամենաանվտանգ երթուղին է։ 2022թ․ մարտի 1-ին «Անադոլուն» գրեց, որ «ՌԴ-ի ու Ուկրաինայի միջև պատերազմն ավելի է մեծացրել Միջին միջանցքի կարևորությունը»։ Համարում ենք, որ Թուրքիան խորապես շահագրգռված է, որ Միջին միջանցքը Հարավային Կովկասում նույնպես ունենա երկու ճյուղ՝ հայկական ու վրացական (Միջին Ասիայում էլ այն ունի երկու ճյուղ՝ ղազախական ու թուրքմենական)։ Թուրքիան շարունակ մեջբերում է 2021թ․ մարտին Սուեզի ջրանցքում MV Ever Given բեռնանավի միջադեպը՝ ընդգծելով, որ այլընտրանքի բացակայությունը հանգեցնում է զգալի վնասների՝ օրերով երթուղու փակմանը։

Ավարտելով 2-րդ ՌԳ-ի վերլուծությունը՝ հեղինակներն ամենանվազ ռիսկային տարր են համարում Բուլղարիան, որի հետ գոյանալիք հնարավոր խնդիրներն առաջարկում են լուծել տնտեսական ու դիվանագիտական գործիքներով։ Նրանց խոսքերով՝ Բուլղարիան Թուրքիայի համար դեպի Եվրոպա բացվող աշխարհաքաղաքական դարպասներից մեկն է և հետևաբար Բուլղարիայի հետ երկկողմ հարաբերությունների խորացումը ոչ թե Թուրքիայի ռազմավարական նախընտրությունն է, այլ պարտադիր անհրաժեշտություն։

2․3 Երրորդ ռազմավարական գոտի․ հարևաններ առանց ընդհանուր սահմանների

Հեղինակներն այստեղ նշում են Մերձավոր Արևելքը, Հյուսիսային Աֆրիկան, Եվրոպան, Բալկանները և Կենտրոնական Ասիան, որոնց զարգացումներն ազդում են Թուրքիայի վրա։ Նրանք այստեղ էլ անհրաժեշտ են համարում ոչ թե բացարձակ, այլ հարաբերական կայունության ստեղծումն ու պահպանումը՝ ընդգծելով, որ այս ռեգիոններից յուրաքանչյուրն ունի իր առանձնահատկությունը․ «Թուրքիան պետք է ձգտի իր ՌԻ-ն խորացնելուն, և դա պետք է ուղեկցվի պրոակտիվ, նախաձեռնողական բնույթի գործողություններով, որոնք պետք է մեծացնեն ռեգիոնալ միտումները/իրադարձությունների զարգացումը որոշակիացնելու նրա ունակությունը։ Թուրքիայի համար 3-րդ ՌԳ-ը կարևոր է նրանով, որ անմիջականորեն կապված է 2-րդ ՌԳ-ի և միջնորդավորված՝ 1-ին ՌԳ-ի հետ։ Թե՛ 1-ին, թե՛ 2-րդ գոտիները 3-րդ ՌԳ-ի օրգանական մասերն ու ենթահամակարգերն են։ Բացի այդ 3-րդ ՌԳ-ի տարածաշրջաններից յուրաքանչյուրը որպես ռեգիոնալ ենթահամակարգ դիտարկելը հնարավորություն է տալիս հայտնաբերել այն միտումները, որոնք անխուսափելիորեն ազդում են նաև 2-րդ ՌԳ-ի երկրների (Թուրքիայի շուրջ «պատյանի») վրա։ Այդ պատճառով էլ վերոնշյալ բոլոր տարածաշրջանները Թուրքիայի համար ունեն անփոխարինելի կարևորություն, դրանք դիտարկելիս անկարելի է խոսել ինչ-որ հիերարխիայի (առաջնահերթության) մասին։ Իր ՌԻ-ն խորացնելու նպատակով Թուրքիան պետք է առանձին, անհատական մոտեցում ցուցաբերի նշյալ տարածաշրջաններին։ Դա չի նշանակում, թե Թուրքիան պետք է միանման արձագանքի այդ բոլոր ռեգիոններում առաջացող միտումներին ու ռիսկերին, քանի որ ԿՀ-ի ժամանակ 3-րդ ՌԳ-ի երկրների մի մասը Թուրքիայի շահերի տեսանկյունից դուրս եկան առաջնային պլան, ինչպես նաև ռիսկեր ստեղծեցին նրա 1-ին ու 2-րդ ՌԳ-ների համար (տվյալ իրավիճակը կպահպանվի նաև ԿՀ-ից հետո)։ Ամեն դեպքում այս կամ այն ռեգիոնին առաջնահերթություն կամ հրատապություն տալը չպետք է նշանակի որևէ այլ ռեգիոնի անտեսում»։

Հեղինակները մանրամասնում են, որ, օրինակ, 3-րդ ՌԳ-ի մեջ մտնող Մերձավոր Արևելքի ու Հյուսիսային Աֆրիկայի (MENA) խնդիրները, որոնք ԿՀ-ից առաջ կային Թուրքիայի արտաքին ու անվտանգային քաղաքականությունում, կշարունակեն պահպանվել նաև ԿՀ-ից հետո․ «Դրանք այն ռեգիոններն են, որոնք պարունակում են անկայունության տարրերի բարձր կուտակում։ Ընդ որում, վերջին 10 տարում Մերձավոր Արևելքը վերապրում է մեծ փոփոխություններ, իսկ ուժերի հավասարակշռությունը ոչ մեծ դադարներով ծայրահեղ փոփոխական է։ Այդ փոփոխությունների դինամիկան այնպիսին է, որ այն ուժգնորեն ազդում է տարածաշրջանում ու նրա շուրջ դաշնակցային ու գործընկերային հարաբերությունների վրա, և տարածաշրջանային իրադարձությունների հանդեպ ամբողջական դիրքորոշում ձևավորելու փոխարեն առաջանում է աստիճանաբար ավելի մեծ ֆրագմենտացիա։ Արդյունքում, Մերձավոր Արևելքում պայքարը «մակրո» և «միկրո» մակարդակներում մղվելու է տարբեր ճակատներում։ Նրա ենթաշրջանները (Հյուսիսային Աֆրիկա, Պաղեստին, Պարսից Ծոց և Արաբական թերակղզի) առանձին վերցրած ձևավորելու են օրակարգ։ Շարունակվելու է «Արաբական գարունից» հետո սկսված պայքարը մի կողմից՝ տարածաշրջանում փոփոխությունների օգտին հանդես եկողների, իսկ մյուս կողմից՝ ստատուս-քվոյի փոփոխման դեմ պայքարողների միջև»։

Հեղինակները մեկ այլ կարևոր պայքարի ոլորտ են նշում Պաղեստինի հարցը և այդ համատեքստում Իսրայելի «օկուպացիոն քաղաքականությունը»։ Նրանք նաև հիշատակում են Իրանին առնչվող հարցերը, որոնք մաս են կազմում նաև Թուրքիայի 2-րդ ՌԳ-ի։ Եվ, վերջապես, լարվածություն է առաջացնելու ԱՄԷ-ի «էքսպանսիոնիստական քաղաքականությունը», որը հարուցում է Թուրքիայի անփոփոխ մտահոգությունը։ Հեղինակները MENA-ում ռիսկի գլխավոր տարրեր են համարում ԱՄԷ-ում ու Սաուդյան Արաբիայում տիրող իրավիճակը, որոնք անտեսում են փոփոխությունների ծագող պահանջարկը․ «Այդ երկրների ղեկավար անձինք 10 տարի անտեսում են փոփոխությունների գնալու հարցը, փորձում են պահպանել առկա իրավիճակը և ռեգիոնը վերափոխել սեփական օրակարգով։ Նման իրավիճակը Թուրքիայի համար ռիսկեր է ձևավորում, ընդ որում՝ միանգամից մի քանի ՌԳ-ում՝ 2-րդ, 3-րդ և անգամ 4-րդ։ Ներկայումս այդ իրավիճակը դրսևորվել է Եմենում, Լիբիայում ու Սիրիայում»։

Այդպիսով, հեղինակները համարում են, որ 3-րդ ՌԳ-ում Թուրքիայի համար ռիսկի աղբյուր են Սաուդյան Արաբիան ու ԱՄԷ-ն, որոնք փորձում են նավթադոլարների հաշվին օգտագործել ոչ պետական դերակատարների և ֆինանսավորել հենց իրենց գործունեությունը։ Հեղինակները նաև նշում են, որ այդ երկու երկրները տարածաշրջանում կարող են գործընկերություն հաստատել Իսրայելի, Եգիպտոսի, Բահրեյնի, իսկ արտատարածաշրջանային երկրներից՝ ԱՄՆ-ի, Հունաստանի, Կիպրոսի, ՌԴ-ի ու Ֆրանսիայի հետ։

Նշենք, որ վերջին շրջանում Թուրքիան կարգավորման գործընթաց է սկսել/սկսում ԱՄԷ-ի, Իսրայելի, Եգիպտոսի ու Սաուդյան Արաբիայի հետ և արդեն ունի որոշակի հաջողություններ (ԱՄԷ-ի հետ)։ ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում Ջո Բայդենի հաղթանակը, նրա կողմից մարդու իրավունքների խնդիրներին ավելի մեծ տեղ տալը, Իրանի հետ միջուկային նոր գործարք կնքելու հնարավորությունը, տարածաշրջանում Իրանի դեմ միայնակ մնալու ԱՄԷ-ի ու Սաուդյան Արաբիայի մտավախությունները նրանց հարկադրում են մեղմացնել դիրքորոշումները Թուրքիայի հանդեպ։ Ինչ վերաբերում է Իսրայելին, ապա այն բանից հետո, ինչ ԱՄՆ-ը հրաժարվեց աջակցել EastMed գազատարի նախագծին, Իսրայելին ու Կիպրոսին, թերևս, չի մնում այլ տարբերակ, քան սեփական գազը Թուրքիա և նրա տարածքով դեպի Եվրոպա ուղղելը։ Դա չափազանց կարևոր քայլ կդառնա Թուրքիայում գազի ներկրման դիվերսիֆիկացման և հիմնական մատակարարներից (առաջին հերթին ՌԴ-ից) կախվածության նվազեցման, իր տարանցիկ ու աշխարհաքաղաքական դերի մեծացման, ԵՄ-ի հետ իր հարաբերությունների վրա ազդելու, գազային խոշոր հանգույց դառնալու համատեքստում։

Նրանք 3-րդ ՌԳ-ում լարվածության մեկ այլ տարր են համարում Պաղեստինի հանդեպ Իսրայելի քաղաքականությունը․ «ԿՀ-ի վրա հասնելու ժամանակ Իսրայելը գլոբալ ուժերի ինտենսիվ օրակարգի ու պայքարի ստվերում շարունակել է Պաղեստինի օկուպացմանը միտված իր քայլերը։ Ակնկալվում է, որ այդ քայլերը կշարունակվեն նաև հետագայում։ Իսրայելն այդ հարցում օգտվում է իր առավելություններից, որոնցից կարևորագույնն ԱՄՆ-ի բաց աջակցությունն է և Եգիպտոսի, Սաուդյան Արաբիայի ու ԱՄԷ-ի քողարկված աջակցությունը։ Իսրայելի այդ քայլերը չեն հանգեցնում կայուն իրավիճակի ստեղծմանը, հեռու են Պաղեստինում արդար ու կայուն խաղաղություն ապահովելուց, ունակ են ավելի անկայունացնել ռեգիոնը»։

Հեղինակները մեկ այլ ռիսկ են համարում տարածաշրջանի զարգացումներին ոչ ռեգիոնալ խաղացողների միջամտությունը․ «Թեև ժամանակակից տեսքով Մերձավոր Արևելքի ստեղծումից անցել է ավելի քան 100 տարի, իսկ Սառը պատերազմի ավարտից՝ 30 տարի, ԱՄՆ-ը, ՌԴ-ը և Ֆրանսիան շարունակում են մասնակցել ռեգիոնալ իրադարձություններին և նման միջամտությունների մեծ մասը դառնում է միայն անկայունացման գործոն։ Անկայունության այս գործոնները չեն կարող Թուրքիայի կողմից լիկվիդացվել կարճաժամկետ հեռանկարում․ Թուրքիայի ներուժն ու հնարավորություններն այս փուլում թույլ չեն տալիս անել դա։ Արդյունքում, Թուրքիան հարկադրված է ֆրագմենտացված հենքով դիտարկել ռեգիոնալ ռիսկերը։ Այդ մոտեցմամբ առաջնային պլան պետք է գա ՌՃ-ը, հանրային դիվանագիտությունը, նորմերի ու սկզբունքների ձևավորումը և հումանիտար օգնության քաղաքականությունը»։

Խոսելով 3-րդ ՌԳ-ի ռազմական չափման մասին՝ հեղինակներն անհրաժեշտ են համարում․ ա) հասնել ԹԶՈՒ-ի զսպիչ ներուժի աճին, բ) հեռավոր ռեգիոններում օպերացիաներ իրականացնելու Թուրքիայի հնարավորությունների ամրապնդմանը, գ) ապահովել այն, որ այդ իրավիճակը (ԹԶՈՒ-ի ներուժի աճը) գիտակցվի Թուրքիայի օտար գործընկերների կողմից։ Նրանք ԹԶՈՒ-ի զարգացման հիմնական ուղղություններ են համարում կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարում հատուկ նշանակության ուժերի քանակական աճն ու դրանց կառույցների ամրապնդումը, Թուրքիայի սահմաններից դուրս նոր ծովային, ցամաքային ու հատկապես ռազմաօդային բազաների ստեղծումը, ինչպես նաև ավիակիրների կառուցումը, որոնք ունակ կլինեն ընդունել ոչ միայն ինքնաթիռներ, այլև ԱԹՍ-ներ։

Հեղինակները նշում են, որ երբ ՌՃ-ը սկսի արդյունքներ տալ, Թուրքիայի աճող զսպիչ ներուժը փուլ առ փուլ կապահովի ԿԿ-ի ձեռքբերում։ Որպես օրինակ հեղինակները բերում են Հյուսիսային Աֆրիկայի խնդիրների ու ռիսկերի մեղմացումը․ «Դրան կարելի է հասնել հետևյալ քայլերով. ռազմաքաղաքական հարաբերությունների զարգացում ոչ միայն լիբիական հարթակի խաղացողների, այլև տարածաշրջանային երկրների (Թունիս, Ալժիր) հետ, կարճաժամկետ դաշինքների ձևավորում այնպիսի երկրների հետ, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ը, Իտալիան, Մեծ Բրիտանիան, Գերմանիան․ դա կնպաստի միջազգային կառույցներում օրինականության թեզի առաջմղմանը և աջակցության ապահովմանը։ Ինչ վերաբերում է ռիսկային մյուս գոտիներին, որոնք ձևավորվում են Սաուդյան Արաբիայի ու ԱՄԷ-ի դաշինքի, ինչպես նաև տարածաշրջանային ու արտատարածաշրջանային գործընկերների հետ նրանց հիմնած դաշինքի պատճառով, ապա Թուրքիան պետք է ավելի ակտիվ օգտագործի հանրային դիվանագիտությունը, առաջ մղի այն օգուտը, որին կարող է հասնել տեղում, ինչպես նաև թուլացնի հակառակորդ կողմի գործողությունների օրինականությունը»։

Խոսելով պաղեստինա-իսրայելական խնդրի մասին՝ հեղինակներն առաջարկում են ավելի ակտիվ օգտագործել դիվանագիտական խողովակները և հանրային դիվանագիտությունը՝ նաև միջազգային հարթակներում։ Նրանց կարծիքով՝ Թուրքիան պետք է ստանձնի Պաղեստինի ժողովրդին օգնելը շարունակելու և նրա աղքատությունը վերացնելու պատասխանատվություն՝ բարձրացնելով Պաղեստինում Իսրայելի քաղաքականության օրինականության հարցը․ «Թեև արտատարածաշրջանային մեծ դերակատարները (ԱՄՆ, ՌԴ, Ֆրանսիա) Թուրքիային գերազանցում են հնարավորություններով ու գործիքակազմով, նրանց թերությունների թվում է ռեգիոնից հեռու լինելը, ռեգիոնին չպատկանելը։ Հենց այդ պատճառով էլ նրանք չեն հասկանում ռեգիոնալ դինամիկան, և նրանց ռազմավարությունը դառնում է անկայուն։ Թուրքիան առաջարկում է հավասարակշռել ԱՄՆ-ին, ՌԴ-ին ու Ֆրանսիային՝ ընդգծելով, որ ավելի լավ է հասկանում ռեգիոնալ գործընթացները և ունակ է մշակել ավելի լավ ռազմավարություն դրված նպատակներին հասնելու համար։ Գերտերությունների (ներառյալ ԱՄՆ-ը, ՌԴ-ն ու Ֆրանսիան) քաղաքականությունը դեպքերի մեծ մասում հանգեցնում է միայն անկայունության աճի և հազվադեպ է օգտակար լինում տարածաշրջանի երկրների ու Թուրքիայի համար»։

Մեր կարծիքով՝ վերջին տարիներին ՌԴ-ի, Իրանի ու Թուրքիայի միջև ստեղծված իրավիճակային/տակտիկական դաշինքի հիմքում ընկած թիվ մեկ գործոնը նրանց այն դիրքորոշումն է, որ տարածաշրջանի հարցերը պետք է լուծվեն հենց տարածաշրջանի երկրների կողմից, և որ արտատարածաշրջանային երկրներն ու ուժերն անելիք չունեն այստեղ։

Հեղինակները MENA-ից անցում են կատարում 3-րդ ՌԳ-ի մեկ այլ ռեգիոնի՝ Եվրոպային։ Նրանք ընդգծում են, որ իր կայունության տեսանկյունից Եվրոպան անկարելի է համեմատել MENA-ի հետ, ապա թվարկում են Թուրքիայի ու Եվրոպայի միջև փոխգործակցության բոլոր ձևաչափերը, որոնցից գլխավորներն են ԵՄ-ի ՄՄ-ին անդամակցելը, ԵՄ-ին անդամակցելու թեկնածու երկրի կարգավիճակ ունենալը, ինչպես նաև ՆԱՏՕ-ին անդամակցելը։ Հեղինակներն այս ռեգիոնը չեն դիտարկում անկայունության աշխարհաքաղաքական աղբյուր՝ հավելելով, որ եվրոպական մի շարք երկրներ ունեն ներուժ, որպեսզի ազդեն ԹՄՌ-ի իրագործման վրա, ընդ որում՝ միանգամից բոլոր ՌԳ-ներում։ Այդպիսով, հեղինակները հանգում են նրան, որ ԵՄ-ի ու Թուրքիայի միջև բազմակողմ (դիվանագիտական, տնտեսական, ռազմական) կապերի զարգացումն ունակ է արագացնել ԹՄՌ-ի իրագործումը։ Նրանք անհրաժեշտ են համարում ԵՄ-ի երկրների հետ արտաքին առևտրային սալդոն հօգուտ Թուրքիայի փոխելը և  ռազմարդյունաբերական ոլորտում Իսպանիայի ու Իտալիայի հետ կապերը զարգացնելը․ «Դա Թուրքիային հնարավորություն կտա ուժեղացնել ՌԻ-ն, որի բանալիներից մեկը Թուրքիայի ռազմարդյունաբերական համալիրում ներմուծման համատարած կրճատումն է ու առավել ևս թուրքական զենքի արտահանման աճը։ Թեև կարևոր է Եվրոպայի կողմից Թուրքիայի արտաքին քաղաքական կուրսին աջակցություն ապահովելը, այնուամենայնիվ, դա անհնար է մի շարք պատճառներով․ ա) Եվրոպայում գոյություն ունի հակաթուրքական լուրջ լոբբի՝ ներառյալ Ֆրանսիան, Հունաստանն ու Կիպրոսը, բ) Եվրոպայում արդեն ձևավորվել են հակաթուրքական ամուր տրամադրություններ (իսլամատյացություն), որոնք չեն կարող հետ շրջվել կարճաժամկետ և միջնաժամկետ հեռանկարում»։ Նրանք անհրաժեշտ են համարում փախստականների թեմայի օգտագործմամբ ԵՄ-ի վրա ճնշում գործադրելը։

Հեղինակներն այդպիսով չեն կանխատեսել Ուկրաինայի ներկայիս պատերազմը, որը, մեր կարծիքով (Սիրիայի նման), Թուրքիայի վրա ազդում է բոլոր 3 մակարդակներում էլ՝ ազգային (քաղաքական, տնտեսական ու ռազմարդյունաբերական կապեր), ռեգիոնալ (Սևծովյան տարածաշրջան, Սևծովյան նեղուցներ՝ ռեգիոնալ երկրների հետ փոխհարաբերությունների մասով) ու գլոբալ (Ուկրաինայի թեմայով ԱՄՆ-ի հետ հարաբերություններ, Սևծովյան նեղուցներ)։ Անգամ կան հեգնական կարծիքներ, թե Եվրոպան վերածվում է անկայունության ու պատերազմական գոտու, մինչդեռ «ավանդաբար այդպիսին» Մերձավոր Արևելքը դառնում է կայունության գոտի (Արաբական աշխարհ-Իսրայել-Թուրքիա կարգավորման գործընթաց)։

ԵՄ-ից հեղինակներն անցում են կատարում Բալկաններին՝ նշելով, որ Թուրքիա-Բալկաններ հարաբերությունները մեծ հաշվով կրկնում են Թուրքիա-ԵՄ հարաբերությունները։ Նրանք ընդգծում են, որ վերջին 30 տարում Թուրքիան Բալկանների զգալի մասի (Բոսնիա-Հերցեգովինա, Կոսովո, Ալբանիա, Մակեդոնիա) հետ ամրապնդել է իր տնտեսական, դիվանագիտական ու հանրային մեխանիզմները։ Հեղինակները 3-րդ ՌԳ-ում ԿԿ-ի համար Բալկաններում չեն տեսնում կենսական անկայունության տարր․ «Սակայն Բալկաններում կա անկայունության 3 ռիսկային տարր։ Դրանցից առաջինը 1995թ․ Բոսնիա և Հերցեգովինայի ստորագրած Դեյթոնյան խաղաղության համաձայնագիրն է, որը երկրում արձանագրել է բավական «փխրուն իրավիճակ»։ Երկրորդ տարրը Սերբիայի ու Կոսովոյի փոխհարաբերություններում տիրող լարվածությունն է, իսկ երրորդը՝ 2001թ․ Հյուսիսային Մակեդոնիայում ստորագրված Օրխիդյան շրջանակային համաձայնագրից հետո ստեղծված քաղաքական կարգը»։

Ամեն դեպքում հեղինակները հավանական չեն համարում, որ Բալկաններում կարող են գրանցվել MENA-ի նման անկայունություն ու բախումներ․ «Սակայն ԹՄՌ-ի նպատակներից մեկն այդ ռիսկերը վերացնելն է ու ռազմավարական կայունության մեջ ներդրում ունենալը։ Թուրքիայի համար կարևոր է ԿՀ-ի հաղթահարումից հետո նույնպես երկկողմ, եռակողմ և տարածաշրջանային մեխանիզմներով Բալկանների հետ հարաբերությունները զարգացնելը։ Հիմքերից մեկը պետք է լինի Թուրքիայի տնտեսական, դիվանագիտական ու հումանիտար օգնությունը՝ հանրային դիվանագիտության ինտենսիվ օգտագործմամբ»։

Նշենք, որ Թուրքիան «հետոօսմանյան տիրույթ» Բալկաններում շեշտն առաջին հերթին դնում է տեղի մուսուլմանական երկրների ու համայնքների վրա՝ կիրառելով նաև «փափուկ ուժի» լայն գործիքակազմ։ Բալկանները Թուրքիայի համար կարևոր տեղ են զբաղեցնում նաև Ալբանիայում ու Հյուսիսային Մակեդոնիայում թուրքական ազդեցությունը բավական մեծացնելու միջոցով հյուսիսից Հունաստանը շրջափակելու և խեղդելու պլաններում։

3-րդ ՌԳ-ի կարևոր ռեգիոններից մեկը Կենտրոնական Ասիան է, հեղինակները Թուրքիայի քաղաքականության համատեքստում առաջարկում են այս ռեգիոնում դիտարկել նաև Ադրբեջանը, ինչպես նաև Պակիստանն ու Աֆղանստանը․ «Ակնհայտ է Կենտրոնական Ասիայի ռեգիոնից Թուրքիայի հեռու ընկած լինելը։ Սակայն անգամ դա հաշվի առնելով՝ ուշադրության արժանի են մի շարք գործոններ, որոնք մերձեցնում են Թուրքիան ու Կենտրոնական Ասիան։ Խոսքը պատմամշակութային խորապատկերի, ռեգիոնալ երկրների հետ Թուրքիայի առևտրային-տնտեսական կապերի զարգացման մասին է, որոնք «նվազեցնում են» Թուրքիայի ֆիզիկական հեռավորությունը ռեգիոնից»։

Կենտրոնական Ասիայում հեղինակներն առանձնացնում են 3 ռիսկային տարր, որոնցից մեկն ընդհանուր է նրա բոլոր երկրների համար․ «Խոսքը երկրի լիդերի/ղեկավարության փոփոխության մասին է, որը կարող է հանգեցնել անկայունության։ Այդ երկրներում առաջնորդների փոփոխությունը, հազիվ թե, մեծ խնդիրներ կառաջացնի Թուրքիայի համար, որը պետք է անհրաժեշտ ջանքեր գործադրի, որ վերացնի առաջացող անկայունությունը, իսկ դա առաջին հերթին պահանջում է դիվանագիտական, քաղաքական ու տնտեսական ջանքեր։ Այս համատեքստում Թուրքիան պետք է տարածաշրջանում խաղա ավելի կարևոր ու նկատելի դեր»։

Ինչ վերաբերում է մյուս երկու յուրահատուկ ռիսկային տարրերին, ապա հեղինակներն առաջին հերթին նշում են Աֆղանստանը՝ ընդգծելով, որ այնտեղ տիրող իրավիճակն ունի ողջ տարածաշրջան «սողոսկելու» հնարավորություն․ «Ելնելով իր հնարավորություններից՝ Թուրքիան չպետք է ակնկալի, թե միայնակ կարող է վերջ դնել Աֆղանստանում տիրող անկայունությանը։ Փոխարենը Թուրքիան կարող է պատմական նոր շրջանում քաղաքական ու դիվանագիտական միջոցների օգնությամբ ավելի ակտիվ մասնակցել Աֆղանստանում անկայունության նվազեցման գործում։ Անհրաժեշտ է, որ Թուրքիան դուրս գա Աֆղանստանում ՆԱՏՕ-ի առաքելության շրջանակներից, հաշվի առնի Աֆղանստանում տեղի դինամիկան և ընդլայնի սեփական համագործակցությունն Աֆղանստանին սահմանակից երկրների հետ, որոնք նույնպես ներգրավված են տվյալ կոնֆլիկտի կարգավորման մեջ։ Աֆղանստանը Թուրքիայի համար բանալի է Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում»։

Հեղինակները, որպես երկրորդ յուրահատուկ ռիսկային տարր, նշում են Հնդկաստանի ու Պակիստանի միջև Քաշմիրի շուրջ առկա կոնֆլիկտը և ռազմական թեժ բախման վերածվելու դրա հնարավորությունը․ «Ինչպես Աֆղանստանի դեպքում, այնպես էլ այս դեպքում չպետք է ակնկալել, թե Թուրքիան ի զորու է միայնակ հասնել կոնֆլիկտի կարգավորմանը։ Կոնֆլիկտի կարգավորումը բխում է ոչ միայն հակամարտ կողմերի շահերից, այլև այդ կարգավորումն անհրաժեշտ գործոն է ԹՄՌ-ի իրագործման համար։ Այս առումով կողմերի միջև ծագած լարվածությունը նվազեցնելու գործընթացին Թուրքիայի մասնակցությունը կարող է լինել բավական արժեքավոր։ Ակնկալվում է, որ ՌԻ-ի աճի հետ մեկտեղ միջնաժամկետ հեռանկարում կաճի Թուրքիայի այդ ներդրումը հնդկա-պակիստանյան կարգավորման մեջ»։

Հեղինակներն ընդգծում են, որ գնալով կաճեն Թուրքիայի մտահոգությունները՝ կապված ընդհանրապես ողջ երկրի մուսուլմանների և հատկապես Քաշմիրի մուսուլմանների հանդեպ Հնդկաստանի քաղաքականության հետ․ «Եթե Թուրքիան ցանկանում է հասնել Հնդկաստանում մուսուլմանների վրա ճնշումների նվազեցմանը, ապա պետք է Հնդկաստանի հետ զարգացնի երկկողմ հարաբերությունները և նաև ակտիվորեն օգտագործի միջազգային հարթակները»։

Խոսելով Թուրքիա-Պակիստան հարաբերությունների մասին՝ հեղինակներն ընդգծում են դրանց հատուկ կարգավիճակը, որը գոյություն ուներ մինչև ԿՀ-ը և կշարունակի պահպանվել ԿՀ-ի հաղթահարումից հետո։ Հեղինակներն առաջարկում են այդ հարաբերություններն ընդլայնել տնտեսական, ինչպես նաև ռազմարդյունաբերական, սպառազինությունների և միջուկային տեխնոլոգիաների ոլորտներում․ «Նման համագործակցությունն օգտակար կլինի թե՛ Թուրքիայի, թե՛ Պակիստանի համար։ Հատկապես ռազմական և միջուկային տեխնոլոգիաների ոլորտում համագործակցության խորացումը դրականորեն կազդի Թուրքիայի ՌԻ-ի աճի և այլ ՌԳ-ներում դրված նպատակներին հասնելու վրա»։

Նշենք, որ արդեն հայտնի է՝ Թուրքիան ու Քաթարը վերահսկելու են Աֆղանստանի 4 օդանավակայանները՝ ներառյալ Քաբուլի օդանավակայանը։ Վերջինս Աֆղանստանի նման ցամաքային երկրում համարվում է արտաքին հիմնական/միակ դարպասները։ Թուրքիան նաև հումանիտար մեծ աջակցություն է ցուցաբերում Աֆղանստանին՝ ուղարկելով «Բարության գնացքներ»։ Եվ թեև Թուրքիան տարբեր հարցերում, այդ թվում նաև ռազմարդյունաբերական (միգուցե նաև միջուկային) ոլորտում սերտ համագործակցության մեջ է Պակիստանի հետ, այնուամենայնիվ, կողմերի միջև տարաձայնություններ կան Աֆղանստանի հարցի շուրջ․ Պակիստանի համար ցանկալի չէ Թուրքիայի աճող դերն իր հարևան Աֆղանստանում։ Ամեն դեպքում վերջին տարիներին Թուրքիան Քաշմիրի հարցում հստակ պակիստանամետ (իսլամամետ) դիրքորոշում ունի, ինչի համար Հնդկաստանը մերժել է այդ հարցում միջնորդի դեր կատարելու Թուրքիայի առաջարկը։ Հնդկաստանին նաև մտահոգում է Թուրքիայի հատուկ ծառայությունների ակտիվության աճը Հնդկաստանի մուսուլմանների (200 միլիոն մարդ) թվում։ Թուրքիան ամեն դեպքում աչքաթող չի անում բնակչությամբ ամենամեծ ժողովրդավար երկիր Հնդկաստանին՝ ԿՀ-ի դեմ պայքարի համար հատկացնելով բժշկական պարագաներ։

Ամփոփելով՝ հեղինակներն ընդգծում են, որ ամբողջովին ձևավորվել են անհրաժեշտ բոլոր երկկողմ ու տարածաշրջանային մեխանիզմները, որոնք Թուրքիային թույլ են տալիս զարգացնել իր հարաբերությունները կենտրոնասիական տարածաշրջանի հետ։ Այս համատեքստում նրանք առաջին հերթին հիշատակում են Թյուրքական խորհուրդը, ինչպես նաև դրա անդամ երկրների միջև փոխգործակցության մեխանիզմները, որոնք կառուցվում են այդ կազմակերպության բազայի վրա։ Նրանք ընդգծում են, որ առաջիկայում այդ մեխանիզմներն ավելի կխորացվեն ու կզարգացվեն, ինչը փոխշահավետ կլինի թե՛ ընդհանրապես տարածաշրջանի, թե՛ տարածաշրջանի երկրների, թե՛ հենց Թուրքիայի տեսանկյունից։

Թուրքիայի և Թյուրքական պետությունների կազմակերպության (ԹՊԿ) մյուս երկրների միջև համագործակցության խորացման հարցում վերջին շրջանում Թուրքիայի համար ի հայտ են եկել որոշակի մտահոգիչ իրադարձություններ, որոնցից մեկն առնչվում է Ղազախստանի բողոքի ակցիաների արդյունքներով այդ երկրի նախկին բազմամյա նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևին լծակներից զրկելուն, ով սերտ կապերի մեջ էր Թուրքիայի հետ։ Մեկ այլ մտահոգիչ զարգացում կարելի է համարել ՌԴ-ի ու Ադրբեջանի միջև փետրվարի 22-ին (Թուրքմենչայի պայմանագրի կնքման օրը) Մոսկվայում Դաշնակցային փոխգործընկերության մասին հռչակագրի ստորագրումը։ Ընդ որում, նույն օրը Մոսկվայում ՌԴ-ի ու Թուրքմենստանի փոխարտգործնախարարները քննարկել են ՇՀԿ-ի ու Թուրքմենստանի փոխգործակցության զարգացման հեռանկարները։

2․4 Չորրորդ ռազմավարական գոտի․ ռեգիոններ

Հեղինակներն ընդգծում են, որ այս գոտին ունի աշխարհաքաղաքական ավելի լայն ընդգրկում՝ ներառելով Աֆրիկյան եղջյուրը, Սահարայից հարավ Աֆրիկան (ՍՀԱ), Լատինական Ամերիկան և Ասիան․ «ԹՄՌ-ի շրջանակներում Թուրքիայի հիմնական նպատակն այս տարածաշրջաններում պետք է լինի հարաբերական կայունության հաստատումը։ Թուրքիան պետք է տարբերակված մոտեցում ցուցաբերի 4-րդ ՌԳ-ի տարածաշրջաններին։ Թուրքիան չի կարող հավասարաչափ ազդեցություն ունենալ այս բոլոր տարածաշրջաններում, նա կարող է դրանց մի մասում բավական ակտիվ դեր խաղալ կայունության ապահովման հարցում, իսկ մյուս մասում ինչ-որ կերպ խթանել տվյալ գործընթացները։ Ռեգիոնների առաջին խմբում, ուր Թուրքիան կարող է անմիջական ազդեցություն ունենալ ընթացիկ գործընթացների վրա, ընդգրկված են Աֆրիկյան եղջյուրն ու ՍՀԱ-ն՝ մասնակի, իսկ երկրորդ խումբը, որտեղ Թուրքիան կարող է ունենալ միայն «խթանիչ» դեր, առնչվում է Ասիային ու Լատինական Ամերիկային»։

Խոսելով 4-րդ ՌԳ-ի առաջին ենթաշրջան Աֆրիկյան եղջյուրի մասին՝ հեղինակները թվարկում են այն երկրները՝ Սոմալի, Էրիթրեա ու Ջիբութի, որոնց կայունության հաստատման մեջ Թուրքիան դրական ներդրում է ունեցել վերջին 10 տարիներին։ Ելնելով դրանից՝ նրանք նշում են, որ Թուրքիան այդ պատճառով ունի Աֆրիկյան եղջյուրում հարաբերական կայունություն հաստատելու ներուժ։ Հեղինակներն այդ եռյակից առաջնայնություն են տալիս Սոմալիին և կարևորում, որ Թուրքիան շարունակի այս երեք երկրների հետ զարգացնել դիվանագիտական, տնտեսական ու հումանիտար կապերը, ինչը կնվազեցնի անկայունության ռիսկերը և ներդրում կունենա հարաբերական կայունության հաստատման մեջ։

Հեղինակները հարց են բարձրացնում, թե ինչով է Աֆրիկյան եղջյուրը տարբերվում ՍՀԱ-ից և պատասխանում՝ աշխարհագրական դիրքով և այն ազդեցությամբ, որն այդ ենթաշրջաններն ունենում են 2-րդ ու 3-րդ ՌԳ-ներում հարաբերական կայունություն ապահովելու համար։ Դա մանրամասնելու համար նրանք թվարկում են տարածաշրջանային ու արտատարածաշրջանային այն խաղացողներին, որոնք այսպես թե այնպես ակտիվություն են ցուցաբերում Աֆրիկյան եղջյուրի շրջանում։ Առաջինների թվում նրանք հիշատակում են ԱՄԷ-ն ու Սաուդյան Արաբիան, իսկ երկրորդների թվում՝ Չինաստանը, ԱՄՆ-ը, Ֆրանսիան, Իտալիան, ՌԴ-ը․ «Հենց ԱՄԷ-ի ու Սաուդյան Արաբիայի ռեգիոնալ քաղաքականությունն է ռիսկային տարր ռեգիոնի կայունության և նրանում Թուրքիայի դիրքերի համար։ Պետք է ակնկալել, որ կշարունակվի քողարկված պայքարն ընդհանրապես Աֆրիկյան եղջյուրում և հատկապես Սոմալիում։ Թուրքիան պետք է այդ պայքարը որակի ռեգիոնի վրա բացասաբար ազդող երևույթ և մեծացնի իր մասնակցությունը տարածաշրջանում՝ տվյալ պայքարը հավասարակշռելու համար։ Որպեսզի Թուրքիան ընդլայնի իր տնտեսական գործունեությունն ու քաղաքական ջանքերը, ինչպես նաև մեծացնի իր զսպիչ ներուժը, անհրաժեշտ է տվյալ ռեգիոնում նրա նոր ու ավելի արդյունավետ ներգրավվածություն։ Ջիբութիի ու Էրիթրեայի հետ հարաբերությունների զարգացման կարևոր փուլ պետք է դառնա նաև ռազմական ոլորտում հարաբերությունների խորացումը։ Թուրքիայի կարևոր առավելությունը պետք է լինի տվյալ երկրներում թուրքական նավատորմի, ԱԹՍ-ների և ավիաբազաների տեղակայումը»։

Հիշեցնենք, որ հենց Սոմալիում է բացվել Թուրքիայի առաջին (լեգիտիմ) ռազմակայանն արտերկրում՝ պայմանավորված նրա կարևոր աշխարհագրական դիրքով (Բաբ էլ Մանդեբի նեղուցի մոտ գտնվել, երկար ափագիծ)։ Թեև հեղինակները Եթովպիայի մասին չեն հիշատակում այս ենթաբաժնում, այն նույնպես համարվում է Աֆրիկյան եղջյուրի մաս։ Մեր կարծիքով՝  Եթովպիան ունի ջրային և ընդհանրապես ռեգիոնալ լուրջ խաղացողի վերածվելու ներուժ։ Չնայած դրան՝ Եթովպիան մեծ վնասեր է կրում ներքին ցնցումներից, ապստամբություններից, որոնց մասնակիցները վերջերս մոտ էին մայրաքաղաք Ադիս Աբեբան գրավելուն։ Սակայն եթովպական իշխանություններին օգնության հասավ Թուրքիան՝ իր Bayraktar TB2 ԱԹՍ-երով փրկելով իրավիճակը։ Եթովպական իշխանություններն այդպիսով պարտական մնացին Թուրքիային, որն էլ կարող է արդյունքում ռազմակայան բացել Եթովպիայում։ Սա հիշեցնում է լիբիական դիպաշարը, երբ 2020թ․ Թուրքիան փրկեց Ֆայեզ Սարաջի (Տրիպոլիի) կառավարությանը և ստացավ Լիբիայում ավիաբազա (Ալ-Վաթիա) ու ռազմածովային բազա (Միսրատա) բացելու իրավունք։ Թուրքիան ամենուր լայնորեն գովազդում է իր Bayraktar TB2 ԱԹՍ-ը՝ այն առաջին հերթին որակելով որպես «անջատողականների դեմ արդյունավետ զենք։

Սահարայից հարավ Աֆրիկայի հետ կապված՝ հեղինակներն առաջին հերթին ընդգծում են այդ տարածաշրջանի բավական երկար աշխարհագրական ձգվածությունը․ այն ներառում է 46 երկիր։ Հաշվի առնելով այդ գործոնը, տարածաշրջանում մրցակցության մեջ մտած բազմաթիվ դերակատարների և անկայունության բազում տարրերի առկայությունը՝ հեղինակները նշում են, որ Թուրքիան այստեղ չունի ազդեցության այնպիսի լծակներ, ինչպիսիք որ առկա են Աֆրիկյան եղջյուրի պարագայում․ «Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի համար իրատեսական չէ իր առջև այնպիսի առաջադրանք դնելը, որ սեփական ուժերով փորձի հասնել անգամ հարաբերական կայունության այս գոտում։ Թուրքիան կարող է հավակնել այդ կայունության հաստատման մեջ միայն դեր ունենալուն։ ՍՀԱ-ում սեփական շահերն առաջ մղելու համար Թուրքիայի կարևոր առավելություններից մեկը գաղութային անցյալ չունենալն է, ինչպես նաև նոր կառուցվող հարաբերություններում իմպերիալիստական դիրքերից հանդես չգալը»։

Հեղինակները կարևորում են, որ Թուրքիան զարգացնի դիվանագիտական և տնտեսական ակտիվ կապերը ՍՀԱ-ի հետ․ «Այս ռեգիոնի հետ երկարաժամկետ կապերի ապահովումը կամրապնդի Թուրքիայի դիրքը 1-ին ՌԳ-ում (տնտեսական տեսանկյունից) և հատկապես 5-րդ ՌԳ-ում (դիվանագիտական տեսանկյունից)։ Այդ ամենն անհրաժեշտ է Թուրքիայի ՌԻ-ի ամրապնդման համար։ Նոր ժամանակաշրջանում Թուրքիան աֆրիկյան ուղղությամբ պետք է գործի երկակի, ինչը կարագացնի ԹՄՌ-ի իրագործումը։ Նա պետք է առաջին հերթին ի ցույց դնի ամբողջական մոտեցում Աֆրիկայի հանդեպ, իսկ երկրորդ հերթին ընտրի երկրների ցանկ, որոնք իր համար ներկայացնում են հատուկ, ռազմավարական կարևորություն և հետագայի համար շեշտը դնի դրանց վրա։ Արդարացի կլիներ հետևյալ երկրների օգտին ընտրություն կատարելը՝ Սուդան, Եթովպիա, Քենիա, Նիգերիա և Հարավային Աֆրիկա»։

Հեղինակների խոսքերը, որ Թուրքիան ՍՀԱ-ում պետք է ընտրի մի շարք երկրներ, մեր կարծիքով՝ վկայում է «դարպասային մարտավարության» մասին, որի շրջանակներում Թուրքիային անհրաժեշտ են «դարպաս երկրներ»՝ դրանց միջոցով աֆրիկյան մայրցամաքի խորքերը ներթափանցելու համար։

Լատինական Ամերիկայի հետ կապված՝ հեղինակներն ընդգծում են, որ այն Թուրքիայից ամենահեռու ընկած և հարաբերությունների զարգացման պատմության տեսանկյունից ամենանոր ռեգիոնն է․ «Թուրքիան այստեղ էլ չի կարող ապահովել թեկուզ հարաբերական կայունություն, միայն կարող է խթանել դա։ Այս համատեքստում Թուրքիայի համար առաջնային պլանում են դիվանագիտական խողովակներն ու տնտեսական կապերը և նաև հումանիտար օգնության ցուցաբերումը։ Թուրքիան պետք է խիստ տարբերակված մոտեցում ցուցաբերի 12 երկիր և ավելի քան 400 միլիոն բնակչություն ունեցող այս ռեգիոնի հանդեպ։ Այստեղ առաջնային պլանում են Բրազիլիան, Կոլումբիան, Արգենտինան ու Վենեսուելան։ Թուրքիան ԿՀ-ից առաջ ինտենսիվ դիվանագիտական կապեր է զարգացրել Բրազիլիայի և ինտենսիվ դիվանագիտական ու տնտեսական կապեր՝ Վենեսուելայի հետ։ Ռեգիոնի մյուս երկրների հետ հարաբերությունների զարգացումը կամրապնդի Թուրքիայի դիրքերը 1-ին ու 5-րդ ՌԳ-ներում»։

Նշենք, որ Լատինական Ամերիկան ՍՀԱ-ի նման Թուրքիայի տեսադաշտում հայտնվել է միայն «Սառը պատերազմի» ավարտից հետո՝ 1990-ական թվականներին: «Սառը պատերազմի» ժամանակ ՆԱՏՕ անդամ Թուրքիան չէր վարում բազմավեկտոր արտաքին քաղաքականություն, և այս առումով Լատինական Ամերիկայի հետ հարաբերությունները գտնվել են ամենացածր մակարդակի վրա՝ պայմանավորված աշխարհագրական հեռավորությամբ ու քննարկման համար թեմաների սակավությամբ: Սակայն ԱԶԿ-ի իշխանության գալուց հետո Թուրքիայի ու Լատինական Ամերիկայի երկրների միջև իրականացվել են բարձր մակարդակի մի շարք այցեր, աճել է ապրանքաշրջանառության ծավալը, նաև Թուրքիայի ազդեցությունն այդ ռեգիոնի մուսուլման համայնքների վրա։ Լատինամերիկյան երկրները (Վենեսուելա, Կոլումբիա) թուրքական ներկայիս իշխանությունների համար կարևոր են նաև թմրաբիզնեսով զբաղվելու համար, ինչում նրանց մեղադրում է թուրքական մաֆիայի պարագլուխներից Սեդաթ Փեքերը։

Ասիայի հետ կապված՝ հեղինակները հիշեցնում են, որ 3-րդ ՌԳ-ում արդեն դիտարկել են Կենտրոնական Ասիան և 4-րդ ՌԳ-ում հիմնականում խոսում են Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի (ԱԽՏ) ու Հեռավոր Արևելքի մասին։ Նրանք հիշեցնում են, որ Թուրքիան ԿՀ-ից առաջ դիվերսիֆիկացված արտաքին քաղաքական կուրսի շրջանակներում արդեն գործարկել է «Վերստին Ասիա» կարգախոսով նախաձեռնություն, որն առաջին հերթին ընդգծում է Թուրքիայի համար այս ռեգիոնի կարևորությունը․ «ԿՀ-ը հասկանալի պատճառներով սահմանափակել է Ասիայի հետ Թուրքիայի շփումները, սակայն «Վերստին Ասիա» նախաձեռնությունը, որը լավ տեղավորվում է նաև 3-րդ ու 5-րդ ՌԳ-ներում, կարող է դառնալ հաջող նախատիպ։ Ասիայի հանդեպ Թուրքիայի քաղաքականությունը պետք է կրի ընտրովի բնույթ՝ ելնելով սեփական հզորությունից, հնարավորություններից ու ներուժից։ Շատ կարևոր է իրատեսական մոտեցում ունենալը։ Եթե «Վերստին Ասիան» վարվի առանց այդ ամենը հաշվի առնելու, ապա դա կբարդացնի ռեգիոնում իր նպատակներին Թուրքիայի հասնելը»։

Աֆրիկայում ու Ասիայում իր դիրքերն էականորեն ամրապնդելու Թուրքիայի քայլերին (ներառյալ «Վերստին Ասիա» նախաձեռնությանը) ծավալուն կերպով անդրադարձել ենք «Էրդողանի «Ասրիկա» նախագիծը» խորագրով հոդվածով՝ ընդգծելով, որ Էրդողանը ցանկանում է Թուրքիայի հովանու ներքո միավորել Ասիայի ու Աֆրիկայի (Ասրիկայի) մուսուլմանական երկրներին և ստեղծել հետմոդեռնիստական խալիֆայություն՝ Ստամբուլ կենտրոնով[8]։

2․5 Հինգերորդ ռազմավարական գոտի․ գլոբալ հավասարում

Հեղինակները հավասարման նշան են դնում 5-րդ ՌԳ-ի և գլոբալ հավասարման միջև՝ մանրամասնելով, որ 5-րդ ՌԳ-ը հիմնականում ՄԱԿ-ի, ինչպես նաև միջազգային այլ կառույցների և գլոբալ դերակատարների մասին է։ Հեղինակների կարծիքով՝ Թուրքիան 4-րդ ՌԳ-ի նման այստեղ էլ պետք է ներդրում ունենա հարաբերական կայունություն ապահովելու հարցում և ոչ թե անձամբ ապահովի դա․ «Սակայն, ի տարբերություն 4-րդ ՌԳ-ի, 5-րդ ՌԳ-ում Թուրքիան ունի երկու գործառույթ՝ նորմատիվ ու ֆունկցիոնալ։ Թուրքիայի գործողությունների առաջնահերթ ոլորտն այս գոտում այն նախաձեռնություններն են, որոնք ուղղված են գլոբալ մակարդակի նորմերը վերստին աշխուժացնելուն, որոնք կորցրել են իրենց գործունակությունը։ Թուրքիան պետք է նաև հստակեցնի նորմերը և սկզբունքները, որոնք համապատասխանում են ժամանակակից միտումներին։ Նորմատիվ տեսանկյունից պետք է հիշատակել ՄԱԿ ԱԽ-ի թեմայով Էրդողանի բաց հայտարարությունները, որ «Աշխարհը մեծ է հինգից»։ Իրականությունն այն է, որ ԿՀ-ից առաջ միջազգային համակարգն ի ցույց դրեց իր թուլությունը միջազգային օրակարգի կարևորագույն ասպեկտների առջև․ գլոբալ անարդարություն, աղքատություն, պաշտպանության պատասխանատվություն, օտարազգիների հանդեպ թշնամական վերաբերմունք, հակաիսլամական շարժումներ և փախստականների խնդիրներ։ Ակնկալվում է, որ այս խնդիրները կշարունակեն սրվել ու ընդլայնվել նոր ժամանակաշրջանում»։

Նշենք, որ Էրդողանն իր «Ավելի արդար աշխարհը հնարավոր է» գրքում նշում է․ «ՄԱԿ ԱԽ-ը ծառայում է միայն վետոյի իրավունք ունեցող 5 մշտական անդամներին և լուրջ բարեփոխման կարիք ունի՝ համատարած անարդարության, փախստականների ճգնաժամի, միջազգային ահաբեկչության և իսլամի դեմ հարձակումների մեղմացմանը միտված գլոբալ քաղաքականություն վարելու համար։ Իր ներկայիս տեսքով ՄԱԿ ԱԽ-ն անտերության է մատնել համաշխարհային բնակչության 3/4-ի խնդիրները։ Անընդունելի է 8 միլիարդ բնակչությամբ աշխարհի ճակատագիրը 5 երկրի հանձնելը։ Ավելի արդար աշխարհ ունենալու համար անհրաժեշտ է ավելի հուսադրող ու անվտանգություն ներշնչող գլոբալ կարգ»[9]։

Հեղինակները Թուրքիային առաջարկում են շարունակել ակտիվ աշխատանքը բոլոր ՌԳ-ներում և հատկապես 4-րդում՝ քաղաքական ու դիվանագիտական աջակցություն ապահովելու համար։ Երկրորդ փուլում առաջարկվում է Թուրքիայի ակտիվ ներգրավվածությունը խնդիրների լուծման մեջ, և հեղինակները խոսում են Թուրքիայի նոր իմիջի ձևավորման մասին, որն առաջատար դիրքեր կզբաղեցնի գլոբալ հարցերի շուրջ աշխատանքների ժամանակ և ամենագլխավորը՝ կգեներացնի գործնական արդյունք. «Թուրքիան պետք է ձևավորի աշխատանքային խումբ, որը պետք է օրակարգում պահի ՄԱԿ-ի բարեփոխումների հարցը, ինչպես նաև հայտնի իր դիրքորոշումը գլոբալ այս կամ այն խնդրի և դրա լուծման հանդեպ»։

Հեղինակների խոսքերով՝ պետք չէ ակնկալել, թե գլոբալ համակարգն արագ կփոխվի․ կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարում իրենց գործունեությունը կշարունակեն թե՛ ՄԱԿ-ի շրջանակներում գործող մասնագիտական կառույցները, թե՛ ՄԱԿ-ի շրջանակներից դուրս գործող միջազգային կազմակերպությունները․ «Նման կազմակերպությունները, որոնց թիվը հաշվվում է տասնյակներով, ներգրավված են ամենատարբեր ոլորտներում՝ սննդամթերքից մինչև էներգետիկա, առողջապահությունից մինչև տնտեսություն, քաղաքացիական ավիացիայից մինչև մշակութային կապեր։ Այս առումով Թուրքիայի համար նպատակահարմար է ԿՀ-ից հետո ակտիվորեն աշխատել ոչ թե բուն ՄԱԿ-ի կառույցի, այլ նրա մասնագիտացված և միջազգային այլ կառույների հետ՝ օգտագործելով բոլոր մատչելի մեխանիզմներն ու երկխոսության հարթակները։ Կարճաժամկետ հեռանկարում Թուրքիան, բնականաբար, չունի հնարավորություններ ու կարողություններ, որպեսզի բոլոր ուղղություններով երկխոսի նույն ինտենսիվությամբ։ Սակայն Թուրքիան առաջիկայում պետք է հստակեցնի առանձին ուղղություններ՝ մեծացնելու համար վերոնշյալ կազմակերպություններից մի մասի վրա իր ազդեցությունը։ Այդ համատեքստում Թուրքիան պետք է առաջնորդվի 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ ՌԳ-ներում ԿԿ-ի տեսանկյունից իր ռազմավարական առաջնահերթություններով»։

Խոսելով գործող գլոբալ համակարգի մեխանիզմների ֆունկցիոնալ (գործունակության) խնդիրների մասին՝ հեղինակները կարևորում են Թուրքիայի կողմից այլընտրանքային մեխանիզմների փնտրտուքը և դրանցում տեղ զբաղեցնելը․ «Գլոբալ մակարդակի վրա ազդում են մերօրյա գերտերություններ ԱՄՆ-ի ու Չինաստանի միջև ԿՀ-ից առաջ առկա մրցակցությունն ու շահերի բախումը ՌԳ-ներում, ինչը հետկորոնավիրուսային ժամանակաշրջանում կշարունակվի 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ ՌԳ-ներում։ Նաև ակնկալվում է, որ գնալով կնվազեն (5-րդ ՌԳ-ում) գլոբալ օրակարգ ձևավորելու ԱՄՆ-ի ու Չինաստանի կարողությունները։ Սակայն դա չի հանգեցնի, որ կարճաժամկետ ու միջնաժամկետ հեռանկարում նրանք կորցնեն օրակարգ ձևավորելու իրենց ներուժը, թեև պետք է ակնկալել, որ գլոբալ մակարդակում կառաջանան ուժային վակուումներ և հնարավորությունների պատուհաններ։ Թուրքիան եթե ոչ կարճաժամկետ, ապա միջնաժամկետ ու երկարաժամկետ հեռանկարում կխորացնի իր ՌԻ-ն ու ՌՃ-ը և ձեռք կբերի ուժի վակուումները լցնելու և հնարավորությունների պատուհանից օգտվելու կարողություն։ Թուրքիան այդ կարողությունն իրացնելիս կարող է ժամանակ առ ժամանակ համագործակցել ԱՄՆ-ի, Չինաստանի և ազդեցիկ այլ դերակատարների հետ։ Սակայն որպեսզի Թուրքիան կարողանա գլոբալ գործընթացներին իր ներգրավվածությամբ հասնել էական արդյունքների, պետք է առաջին հերթին շեշտը դնի նորմատիվ արժեքների ստեղծման և գործունակ լինելու վրա»։ 

Հեղինակներն անդրադառնում են նաև միջազգային օրակարգի ընդլայնման խնդրին՝ նշելով, որ այժմ միջազգային օրակարգի և միջպետական հարաբերությունների հստակեցման համար բավարար չեն այնպիսի թեմաները, ինչպիսիք են զինված բախումները, սպառազինումը կամ կոնվենցիոնալ պատերազմները. «Միջազգային օրակարգում սկսում են ընդգրկվել տեղական (լոկալ) մակարդակի հարցերը՝ սերտորեն փոխկապակցվելով գլոբալ օրակարգի հետ։ Նույն կերպ, ինչպես պատերազմն ու այսօր ծագած բախումների բնույթը փոխվում են, այնպես էլ փոխվում է գլոբալ համակարգը ձևավորող հիմնական կապերի բնույթը։ «Փխրունությունը» կաճի համաշխարհային օրակարգում: Գլոբալ համակարգի կարևորագույն ճգնաժամերից մեկը գլոբալ նորմերի ազդեցության թուլացումն է և դրան զուգահեռ այլընտրանքային անկախ նորմերի ի հայտ գալը, որոնք ոչ թե գլոբալ են, այլ տեղական։ Այսինքն միասնական կանոնների վրա հիմնված աշխարհի գաղափարից հեռանալը շարունակվում է»։

Մեր կարծիքով՝ ներկայիս Թուրքիայի ամենաճշգրիտ բնութագրումը հետևյալն է․ տարածաշրջանային գերտերություն՝ գլոբալ հավակնություններով։ Եվ այս պատկերին ականատես ենք լինում ամենատարբեր ոլորտներում։ Օրինակ, Թուրքիան արտերկրում իր դիվանագիտական ներկայացուցչությունների քանակով (253) արդեն 5-րդն է աշխարհում։ Թուրքիան, պնդելով ՄԱԿ ԱԽ-ի բարեփոխումը, թերևս ցանկանում է հասնել նրա անդամների քանակի մեծացմանը՝ առնվազն մինչև 20-ի։ Լինելով տնտեսական առումով G-20-ի անդամ, Թուրքիան ցանկանում է տեղ զբաղեցնել նաև հնարավոր «քաղաքական G-20»-ի մեջ։ Սակայն Թուրքիան հասկանում է, որ ՄԱԿ ԱԽ մշտական 5 անդամները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում հաղթած երկրներն են (ՌԴ-ը՝ ԽՍՀՄ-ի փոխարեն), և նա փաստացի առաջարկում է վերանայել տվյալ կարգը, ցուցաբերել նորարարական մոտեցում, հիմք վերցնել, թերևս, տնտեսական G-20-ը, որով Թուրքիայի տեսանկյունից կլրացվի նաև «ներկայիս բացը» ՄԱԿ ԱԽ-ում․ այդ կառույցում ընդգրկված չէ մուսուլմանական որևէ երկիր (որով «անտեսվել» են մուսուլմանների շահերը)։ ՄԱԿ ԱԽ-ը բարեփոխելու մասին Էրդողանի բազում կոչերն այդպիսով նաև միտված են մուսուլմանական երկրներում գերտերությունների դեմ շարժում հրահրելուն և այդ շարժումը գլխավորելուն, այլ կերպ ասած՝ Էրդողանին իսլամական աշխարհի առաջնորդի վերածելուն։

Թուրքիան մտադիր է տեղ զբաղեցնել աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունների առաջատար տասնյակում․ նախկինում ծրագրված էր դա անել  մինչև 2023թ․ (ԹՀ 100-ամյակ), ապա ընդգրկվել առաջատար հնգյակում մինչև 2053թ․ (Կ․ Պոլսի գրավման 600-ամյակ), և նաև առաջատար եռյակում՝ մինչև 2071թ․ (Մանազկերտի ճակատամարտի 1000-ամյակ)։ Թուրքիան առաջատար տասնյակում ընդգրկվելու հավակնություններ ունի նաև ռազմական ոլորտում․ ընդհանուր առմամբ, ԹԶՈՒ-ն պետք է տեղ զբաղեցնի աշխարհի առաջատար տասնյակում, իսկ ռազմարդյունաբերական ոլորտի մի շարք ճյուղերում Թուրքիան ունի ավելի մեծ հավակնություններ, օրինակ համարում է, որ սեփական ռազմանավ մշակելու ու արտադրելու տեսանկյունից Թուրքիան արդեն աշխարհի առաջատար տասնյակում է, Akıncı ծանր դասի ԱԹՍ արտադրելու տեսանկյունից՝ արդեն երրոդն է, իսկ սեփական մշակման անօդաչու կործանիչի (MIUS) և լազերային կրակոցով ԱԹՍ-ի արտադրությամբ կդառնա աշխարհի առաջատարը։ Թուրքիան նաև փորձում է ներկայացված լինել ամենատարբեր ոլորտներում (տիեզերքում ու Անտարկտիկայում, միջուկային զենք ունեցողների խմբակում) և տեղ զբաղեցնել կա՛մ առաջատար տասնյակում, կա՛մ դրան մոտ՝ գիտակցելով, որ միայն նման կերպ է հնարավոր լուրջ ներգրավվածություն ունենալ գլոբալ մակարդակում։

 ՀԵՏԵՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Համարվում է, որ COVID-19-ը բացահայտեց գոյություն ունեցող աշխարհակարգի «փխրունությունը» և ակտիվացրեց նոր աշխարհակարգի ստեղծման անհրաժեշտությունը։ ԿՀ-ի մեկնարկից ամիսներ անց ԹՄՌ-ի հրապարակումը վկայում է, որ Թուրքիայում նույնպես պատրաստվում են նոր աշխարհակարգին, որպեսզի պատվավոր տեղ զբաղեցնեն դրանում։ Էրդողանի վերոնշյալ հայտարարությունը ցույց է տալիս, որ այն մասին, որ Թուրքիայում վերջին ավելի քան 75 տարում առաջին անգամ տեսնում են գլոբալ մակարդակում վերափոխման գործընթացի կենտրոնում հայտնվելու հնարավորություն։ Այդ նպատակով մշակված ԹՄՌ-ն ընդհանուր առմամբ ունի բավական իրատեսական տեսք ու նպատակներ։

Տարածաշրջանային և գլոբալ մակարդակներում Թուրքիան ԹՄՌ-ի շրջանակներում այդպիսով պետք է ապահովի հարաբերական կայունություն և ներդրում ունենա հարաբերական կայունության հաստատման մեջ 2-րդ, 3-րդ, 4-րդ և 5-րդ ՌԳ-ներում, որոնց զարգացումների միջև առկա է պատճառահետևանքային կապ և փոխադարձ կախվածություն։ Այս համատեքստում կարևոր է 2021թ․ աշնանը Թուրքիայի ԱԳՆ-ի ներկայացրած «2022թ․ ընդառաջ․ մեր նախաձեռնող ու հումանիտար արտաքին քաղաքականությունը» խորագրով գրքույկը, որն առնչվում է 2022թ․ արտաքին քաղաքական հիմնական ուրվագծերին[10]։ Դրանում նշվում է, որ 2023թ․ ընդառաջ իր նպատակներին հասնելու համար Թուրքիան պետք է որդեգրի «նախաձեռնող ու հումանիտար արտաքին քաղաքականություն»։ Վերջինս պետք է ապահովի Թուրքիայի ազգային շահերի պաշտպանություն՝ խնդիրների ամենավաղ փուլում միջամտելու, ԿՀ-ի հանգեցրած նոր վտանգների ու անորոշությունների դեմ պայքարելու միջոցով։ Այլ կերպ ասած՝ 2022թ․ Թուրքիան տարածաշրջանային ու գլոբալ մակարդակներում իր արտաքին քաղաքական շահերի առաջ մղման համար կիրառելու է թե՛ hard power-ը (նախաձեռնողականություն), թե՛ soft power-ը (մարդասիրություն)։ Կարծում ենք, որ ռեգիոնալ ու գլոբալ մակարդակներում դրված առաջադրանքներին հասնելու թիվ մեկ խնդիրն ամեն դեպքում լինելու է ազգային մակարդակում բացարձակ կայունության հաստատումը։ Եթե Թուրքիան տապալի այս «տնային աշխատանքը», ապա դա իր բացասական խոշոր կնիքը կթողնի թե՛ տարածաշրջանային, թե՛ գլոբալ մակարդակներում նրա անելիքների վրա։

Ազգային մակարդակում ԹՄՌ-ի հաջողությունը զգալիորեն կախված է նրանից, թե Թուրքիային որքանով կհաջողվի հասնել այստեղ դրված գլխավոր առաջադրանքներին՝ քաղաքական ու տնտեսական բացարձակ կայունության պահպանմանը։ 2023թ․ Թուրքիայում նշանակված են խորհրդարանական ու նախագահական ընտրություններ, որոնցում ընդդիմադիր դաշինքի (ներկայումս 6 կուսակցություն) հաղթանակի դեպքում Թուրքիան քաղաքական առումով կարող է վերադարձ կատարել 1990-ականներին՝ ի դեմս կոալիցիոն կառավարությունների և այդպիսով հնարավոր անկայունության։ Անգամ իշխող դաշինքի ու անձամբ Էրդողանի հաղթանակը չի կարող Թուրքիային երաշխավորել բացարձակ կայունություն։ Եթե թուրքական կողմը ցանկանում է բացարձակ կայունության հասնել երկրի ներսում, ապա դա մեր կարծիքով՝ պահանջում է, որ Էրդողանը, անձնական (ներքաղաքական) նկատառումներից ելնելով, երկիրը զերծ պահի ցնցումներից, հրաժարվի իր «պատժիչ քաղաքականությունից», ինչին ականատես ենք եղել նախորդ տարիներին․ 2015թ․ հունիսյան խորհրդարանական ընտրություններից հետո Էրդողանը վերսկսեց PKK-ի դեմ պատերազմը՝ այդ ընտրություններում ԱԶԿ-ին քվե չտված (և ընդհանրապես) քուրդ (ԺԴԿ) ընտրազանգվածին պատժելու և նոյեմբերին կայանալիք կրկնական ընտրություններում քրդաբնակ տարածաշրջանից ԱԶԿ-ին ավելի մեծ աջակցություն ապահովելու համար (չնայած 2015թ․ հունիսյան ընտրություններում հաղթելուն՝ ԱԶԿ-ն իր պատմության մեջ առաջին անգամ չէր ստացել միակուսակցական կառավարություն հիմնելու իրավունք)։

2019թ․ ՏԻՄ ընտրություններում ընդդիմությանը (ԺՀԿ-ԼԿ) երկրի խոշոր քաղաքները (Ստամբուլ, Անկարա, Իզմիր, Անթալիա, Ադանա, Մերսին և այլն) զիջելուց հետո Էրդողանն ընդդիմադիր այդ ընտրազանգվածին պատժեց արդեն ծովափնյա (Միջերկրական, Էգեյան) նահանգներում անտառային հրդեհների միջոցով (կան բազում վկայություններ այդ հրդեհների թե՛ ծագման, թե՛ մարման ընթացքում իշխանությունների ոչ ադեկվատ պահվածքի մասին)։ Ստացվում է, որ Էրդողանը 2015թ․ հունիսյան խորհրդարանական և 2019թ․ մարտյան ՏԻՄ ընտրություններում պարտությունների համար արդեն պատժել է համապատասխանաբար թե՛ քրդամետ ԺԴԿ-ի, թե՛ ԺՀԿ-ԼԿ-ի ընտրազանգվածին, ընդ որում, երկու դեպքում էլ «կրակի մեջ այրելու տեսքով»։ Այսինքն, եթե անգամ ԱԶԿ-ը գալիք ընտրությունները հաղթի ընդհանուր առմամբ, բայց ոչ ցանկալի արդյունքով, ապա դա կարող է հանգեցնել Էրդողանի «պատժիչ քաղաքականության» գործադրմանը։ Թուրք ընդդիմադիրներն արդեն իսկ ահազանգում են, որ Էրդողանը շարունակում է երկրում կառուցել բազմաթիվ նոր բանտեր և էականորեն ընդլայնել արդեն գործող բանտերի հնարավորությունները՝ հռետորական հարց բարձրացնելով, թե ում համար է այդ ամենը։ Չենք բացառում նաև հակառակ դիպաշարը, երբ Էրդողանի «պատժիչ քաղաքականությունը» գործի կդրվի ոչ թե գալիք ընտրություններում անցանկալի արդյունք ստանալուց հետո, այլ դրանից առաջ․ մասնավորապես, Էրդողանը գալիք խորհրդարանական ընտրություններից առաջ կարող է վերստին բորբոքել PKK-ի դեմ պատերազմը՝ գիտակցելով, որ դա ԱԶԿ-ին և նաև իրեն կապահովի հավելյալ քվեներ (2015թ․ Միջազգային ճգնաժամային խմբի (ICG) զեկույցի համաձայն՝ 2015թ․ հունիսից հետո PKK-ի դեմ վերսկսած պատերազմը նոյեմբերին ԱԶԿ-ին ապահովել է ավելի շատ քվեներ պատերազմի շոշափած քրդաբնակ նահանգներից և միաժամանակ նվազեցրել է քրդամետ ԺԴԿ-ի քվեներն այդ նահանգներից)։ Եվ, քանի որ Էրդողանի գերնպատակը գալիք ընտրություններում հաղթելն է, նա կարող է դիմել նաև տարատեսակ ընտրակեղծարարությունների, ինչն էլ կարող է հանգեցնել ընդդիմության կողմից բողոքի զանգվածային ալիքների բարձրացման՝ ընդհուպ մինչև քաղաքացիական պատերազմ։

Ինչ վերաբերում է տնտեսական համատեքստում բացարձակ կայունություն հաստատելու խնդրին, ապա Թուրքիան այս առումով արդեն լուրջ խնդիրներ ունի, և շատերի համոզմամբ՝ դրա թիվ մեկ պատասխանատուն Էրդողանի ավտորիտար կառավարումն է, Էրդողանի միջամտություններն են երկրի տնտեսական խնդիրներին, ԿԲ-ի և ֆինանսական այլ հաստատությունների գործերին, տնտեսության սխալ կառավարումը և այլն։

Մեր կարծիքով՝ այս հարցում բավական կարևոր է նաև Էրդողանի արտաքին քաղաքականությունը, որը նախկինում արդեն հանգեցրել է ԱՄՆ-ի և ՌԴ-ի կողմից Թուրքիայի հանդեպ տնտեսական պատժամիջոցներ սահմանելուն՝ 2018թ․ Էրդողանի կողմից ամերիկացի քահանա Էնդրյու Բրանսոնին ազատ արձակել չցանկանալու և 2015թ․ (գլխավորապես իր իմիջի համար) ռուսական մարտական ինքնաթիռ կործանելու համար։ Թուրքիայում տնտեսական կայունության վրա, բնականաբար, իրենց մեծ կնիքն են թողնում տարածաշրջանային և գլոբալ մակարդակի տնտեսական ու ռազմաքաղաքական զարգացումները (օրինակ, Ուկրաինայի ընթացիկ պատերազմը)։ Եվ, թեև տարածաշրջանային ու գլոբալ մակարդակի զարգացումները բացասաբար են ազդում նաև Թուրքիայի քաղաքական կայունության վրա, այնուամենայնիվ, Թուրքիայի տնտեսական կայունության վրա դրանց բացասական ազդեցությունն անհամեմատ ավելի շոշափելի է։

 

«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին  քաղաքականություն» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)