Հրապարակումներ

 ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Համաշխարհային տնտեսության զարգացման գործում վերջին մի քանի տասնամյակում էական դերակատարում ունեցավ և շարունակում է ունենալ Փոքր և միջին ձեռնարկատիրությունը (այսուհետ՝ ՓՄՁ): Այն նպաստում է նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը, եկամուտների անհամաչափ բաշխման հիմնախնդրի մասնակի լուծմանը, ավելին, իր ճկունությամբ՝ նաև նորարարական մտքի արագ տարածմանը: Ժամանակակից պայմաններում ոչ պակաս կարևոր է ՓՄՁ-ի դերակատարումը գլոբալ արժեստեղծման շղթաներում և ամենակարևորը՝ տնտեսության ներառականության ապահովման տիրույթում: ՓՄՁ-ը տեղական արտադրության մեջ հիմնական ներդրողն է, առկա ռեսուրսների անմիջական օգտագործողը և զբաղվածություն ապահովողը:

Սակայն ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ ՀՀ-ում COVID-19 համավարակի ազդեցությամբ արգելափակման միջոցառումները խաթարեցին հատկապես տնտեսական գործունեությունը, ինչն առաջին հերթին անդրադարձավ ՓՄՁ-ի գործունեության վրա: Մեր կողմից կատարված հետազոտության հիմնական նպատակը ՀՀ մակրոտնտեսական միջավայրի ցուցանիշների վերլուծության միջոցով համավարակի ազդեցությամբ պայմանավորված առկա ռիսկերի բացահայտումն է ՓՄՁ ոլորտում և տնտեսության վերականգնմանն ու սոցիալական արդարության ապահովմանը միտված առաջարկությունների փաթեթի ներկայացումը:

Հետազոտությունը նպատակ է հետապնդում.

ü  Ուսումնասիրել ՀՀ ՓՄՁ ոլորտը COVID-19 համավարակի տնտեսական ազդեցությունների տիրույթում,

ü  Բացահայտել ՓՄՁ ոլորտում առկա հիմնախնդիրները,

ü  Ներկայացնել ՓՄՁ ոլորտի հետագա զարգացումներին միտված  հնարավորությունները:

Հետազոտության շրջանակներում անդրադարձել ենք նաև համաշխարհային տնտեսության մեջ համավարակի ազդեցություններին, մասնավորապես  գործարար միջավայրի ներկա իրավիճակին  և սպասումներին: Համակողմանիորեն ուսումնասիրել ենք նաև նախակորոնավիրուսային և հետկորոնավիրուսային հայաստանյան տնտեսական իրողություններում ձեռնարկատիրական գործունեության վարքագիծը,  ներկայացրել առկա իրավիճակը և սպասումները, բացահայտել նաև առկա հիմնախնդիրները: Հետազոտությունն ամփոփվում է ՓՄՁ ոլորտի վերականգնման և հետագա զարգացման առաջարկությունների ներկայացմամբ:

Խնդրի լուծման արդիականությունն այն է, որ աշխարհում դեռևս մոլեգնում է համավարակը, կանխատեսվում են լավատեսական և վատատեսական բազմաթիվ դիպաշարեր, դեռևս իշխում են անորոշությունն ու ռիսկերը՝ պայմանավորված նաև ռուս-ուկրաինական պատերազմով: Նման իրողություններում ներգրավված է նաև Հայաստանը, ուստի խնդրի ուսումնասիրումը և համապարփակ տեղեկատվության, նաև առաջարկությունների ներկայացումը խիստ կառուցողական և արդյունավետ կարող է լինել Կառավարության կողմից իրականացվող հետագա քաղաքականության մշակման գործընթացներում: Հետազոտության խնդրի լուծման արդյունքում նպատակադրվում է ոլորտում առկա տեղեկատվության մշակում, ինչը կարող է օգտակար լինել նաև քաղաքացիական հասարակությանը, մասնավոր հատվածին՝ ՓՄՁ ոլորտում COVID-19 համավարակի ազդեցությունների հետագա չեզոքացման և հետհամավարակային ժամանակահատվածում տնտեսական առաջընթացի, տնտեսական և սոցիալական արդարության փոխառնչություններում ներդաշնակ զարգացումներ ապահովելուն միտված միջոցառումներ մշակելիս: Այս տեսանկյունից անվիճելի է հետազոտության խնդրի և՛ արդիականությունը, և՛ հրատապությունը:      

Ինչ վերաբերում է խնդրի լուծման նորույթին, ապա գաղտնիք չէ, որ համավարակի յուրահատկությունն արդեն իսկ նորույթ է հաղորդում ցանկացած հետազոտությանն այն տեսանկյունից, որ միաձուլվեցին առողջապահական, տնտեսական և սոցիալական խնդիրները, որոնք փոխկապակցված են և շղթայաբար առաջացնում են թե՛ տնտեսական և թե՛ սոցիալական արդարության խզումներ: Այս տիրույթում խնդրի լուծման նորույթը պայմանավորված է ՓՄՁ-ի ոլորտում առկա իրավիճակի և հետագա զարգացումների ճանապարհային քարտեզի ներկայացմամբ՝ շեշտադրելով կարժաժամկետ և երկարաժամկետ նպատակներ, չշրջանցելով ոլորտային հիմնախնդիրների և առաջնահերթությունների բացահայտումն ու հիմնավորումը: Անվիճելի է, որ գործարար դաշտի հիմնախնդիրների բացահայտումն ու դրանց լուծմանն ուղղված միջոցառումների փաթեթը ոչ միայն կնպաստեն երկրի տնտեսական աճին, այլ նաև սոցիալական ոլորտի հետ կապված որոշ խնդիրների լուծմանը, մասնավորապես գործազրկության մեղմում, աղքատության նվազեցում, նոր աշխատատեղերի առաջարկ և այլն:

Հետազոտության համար տեսական և մեթոդաբանական հիմք են ծառայել հայ և արտասահմանցի տնտեսագետների՝ հետազոտվող թեմային նվիրված գիտական հրապարակումներն ու աշխատությունները, ինչպես նաև փորձագիտական հանրույթի կարծիքները:            Հետազոտության համար որպես տեղեկատվական հիմք օգտագործվել են ՀՀ Ազգային վիճակագրական կոմիտեի ամսական և եռամսյակային, տարեկան տեղեկատվական զեկույցների, վիճակագրական ժողովածուների և տեղեկագրերի, միջազգային կազմակերպությունների (Համաշխարհային բանկ, Արժույթի միջազգային հիմնադրամ, Եվրոստատ և այլն) պաշտոնական վիճակագրական հրապարակումները, ինչպես նաև ՀՀ օրենքներն ու այլ իրավական ակտեր: Հետազոտության  մեջ կիրառվել են վիճակագրական վերլուծության համալիր մեթոդներ, այն է` գրաֆիկական և աղյուսակային, բացարձակ, հարաբերական  ցուցանիշների, փոխկախվածությունների վերլուծության և կանխատեսման տարբեր մեթոդներ:

ՓՄՁ-ի վերաբերյալ ՀՀ-ում առկա են մի շարք օրենսդրական ակտեր, մասնավորապես ՀՀ Հարկային օրենսգիրքը[1], ՀՀ Մաքսային օրենսգիրքը[2], ՀՀ օրենքը Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության պետական աջակցության մասին[3] և այլ իրավական փաստաթղթեր, որոնք պատկերացում են տալիս և համակարգում են ոլորտին առնչվող տեղեկատվությունը: Մասնավորապես նշենք վերջին «Ռազմավարություն. Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման 2020-2024թթ.»[4] փաստաթուղթը, որը սահմանում է հատկապես COVID-19 համավարակի ազդեցություններով պայմանավորված ՓՄՁ զարգացմանն ուղղված ՀՀ Կառավարության կողմից իրականացվող տնտեսական քաղաքականության շրջանակը, նպատակները, ակնկալվող արդյունքները և առաջիկա տարիներին նախատեսվող միջոցառումները: Ոչ պակաս կարևոր փաստաթուղթ է նաև Ձեռնարկատիրության համաշխարհային զեկույցը[5] (Global Entrepreneurship Monitor, այսուհետ՝ GEM), որի շրջանակներում  2019թ. ընդգրկվել է նաև Հայսատանը:

Հայաստանում ՓՄՁ դասակարգման չափանիշներն ամրագրված են եղել 2000թ․ ընդունված «ՓՄՁ պետական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքում, համաձայն որի՝ ՓՄՁ սուբյեկտների դասակարգումը հիմնվում էր աշխատողների թվաքանակի, նախորդ տարվա գործունեությունից ստացված հասույթի և նախորդ տարեվերջի դրությամբ ակտիվների հաշվեկշռային արժեքի չափորոշիչների վրա: 2010թ․ հոկտեմբերի 5-ին ընդունվեց «Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության պետական աջակցության մասին ՀՀ օրենքի փոփոխությունները և լրացումները», որով սկսեց կիրառվել ՓՄՁ սուբյեկտի մեկ միասնական սահմանում: 2011թ․ Հայաստանի Հանրապետությունում ՓՄՁ սահմանումն աշխատողների միջին ցուցակային թվաքանակի մասով համապատասխանեցվել է Եվրամիության անդամ երկրներում գործող ՓՄՁ սահմանման հետ: Համաձայն «Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության պետական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքի, ինչպես նաև  ՀՀ ՎԿ-ի հրապարակման՝ «Փոքր և միջին ձեռնարկատիրությունը Հայաստանի Հանրապետությունում» վիճակագրական տեղեկագրի[6] ՓՄՁ կազմակերպությունները դասակարգվում են վերոնշյալ չափորոշիչների համաձայն, այսպես, գերփոքր, (վարձու աշխատողների միջին տարեկան թվաքանակը մինչև 9 մարդ), համապատասխանաբար փոքր՝ մինչև 10-49 մարդ և միջին՝ 50-249 մարդ, ընդ որում, նախորդ տարվա գործունեությունից ստացված հասույթը գերփոքր կազմակերպություններում չպետք է գերազանցի 100 մլն ՀՀ դրամը, իսկ փոքր և միջին կազմակերպություններում՝ համապատասխանաբար՝ 500 միլիոն ՀՀ դրամը և 1,5 մլրդ ՀՀ դրամը, կամ նախորդ տարեվերջի դրությամբ ակտիվների հաշվեկշռային արժեքը գերփոքր կազմակերպություններում պետք է փոքր լինի 100 միլիոն ՀՀ դրամից, փոքր կազմակերպություններում՝ 500 միլիոն ՀՀ դրամից, իսկ միջին կազմակերպություններում՝ 1,0 մլրդ ՀՀ դրամից[7]:

Եվրահանձնաժողովի կողմից ՓՄՁ սահմանվում է «…ձեռնարկություն, որտեղ զբաղված են 250-ից ոչ պակաս մարդիկ[8]»: Որպես չափանիշներ ավելացվում են ևս երկուսը՝ ակտիվների հաշվեկշռային արժեքը և տարեկան շրջանառության ծավալը: Միկրոձեռնարկություններ են համարվում 10 աշխատողից պակաս  և  տարեկան ոչ ավել, քան 2 մլն եվրո տարեկան շրջանառությամբ կամ ակտիվների հաշվեկշռային արժեքով կազմակերպությունները: Ֆրանսիայի Տնտեսագիտական հետազոտությունների և վիճակագրության ազգային ինստիտուտի մեթոդաբանությամբ (INSEE) նույնպես սահմանվում է, որ ՓՄՁ-ում ներառվում են նաև միկրոձեռնարկությունները, որոնցում զբաղվածների թիվը չի գերազանցում 10-ը^[9]:

Նույնկերպ այն մեկնաբանվում է նաև Տնտեսագիտական և ֆինանսական բառարանում^[10]:

ՀԱՄԱՎԱՐԱԿԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ. ԳՈՐԾԱՐԱՐ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՆԵՐԿԱ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ ԵՎ ՍՊԱՍՈՒՄՆԵՐԸ

Մինչև Հայաստանում ՓՄՁ ոլորտում իրավիճակի ուսումնասիրումը մինչհամավարակային, անշուշտ նաև մինչպատերազմական և, բնականաբար, հետպատերազմյան ու շարունակվող համավարակային անորոշությունների տիրույթում ներկայացնենք համաշխարհային տնտեսության մեջ գործարար միջավայրի վրա համավարկի ազդեցությունների հակիրճ նկարագրությունը:

Համաձայն Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (այսուհետ՝ ՏՀԶԿ) «ՓՄՁ և ձեռնարկատիրության հեռանկարներ 2021» զեկույցի՝[11] ՓՄՁ-ում  համավարակի ազդեցությունները ոչ միայն խաթարեցին, այլ նաև դադարեցրեցին այդ ոլորտի կազմակերպությունների մոտ 40%-ի[12] գործունեությունը: Ինչպես նշվում է 2022թ. «Համաշխարհային զարգացման զեկույցում[13]», COVID-19 համավարակի պտտվող զսպանակը հանգեցրեց միլիոնավոր մարդկանց մահվան, աշխատատեղերի կորստի, կազմակերպությունների սնանկացման, դպրոցների փակման՝ դրանով իսկ հրահրելով վերջին հարյուր տարում ամենաընդգրկուն տնտեսական ճգնաժամի: Արդյունքում առավել խորացավ աղքատության մակարդակը և անհավասարությունը երկրների ներսում ու երկրների միջև:

Աշխարհի ավելի քան 90% երկրներում[14] 2020թ․ նկատվեց տնտեսական ակտիվության անկում, ինչն ավելին էր, քան այն երկրների թիվը, որոնք բախվեցին նման իրավիճակի հետ երկու համաշխարհային պատերազմների, Մեծ դեպրեսիայի, 1980-ական թվականներին զարգացող երկրներում պարտքային ճգնաժամի, 2007-2009թթ. համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի տարիներին: Համավարակի առաջին տարում ՝ 2020թ., համաշխարհային տնտեսության անկումը կազմեց մոտ 3%, իսկ աղքատության մակարդակն աշխարհում ավելացավ առաջին անգամ՝ 21-րդ դարի այս  սերնդի կյանքի ընթացքում[15]:

Չնայած ստեղծված իրավիճակում պետական աջակցության տարբեր գործիքների կիրառմանը՝ աշխարհի գրեթե բոլոր երկրներում կուտակվեցին նոր պարտքեր, հետևաբար նաև սնանկացման նոր ռիսկեր:

Այսուհանդերձ, մակրոտնտեսական նման անկայուն իրավիճակներում և խիստ անբարենպաստ գործարար միջավայրում ՓՄՁ առավել ճկուն կազմակերպությունները հաղթահարեցին դժվարությունները և նույնիսկ ճգնաժամային իրավիճակում ձեռքբերեցին զարգացման նոր հնարավորություններ, մասնավորապես նորարարական ձեռնարկատիրական այնպիսի կարողությունների սկսեցին տիրապետել, որոնք բավարարում էին համավարակով պայմանավորված նոր կարիքները: Այսպես, ՓՄՁ գրեթե 50%-ը համավարակի ժամանակ ավելացրեցին իրենց կողմից օգտագործվող թվային գործիքների կիրառումը, յուրացրեցին գլոբալ արժեշղթաներին ինտեգրվելու նոր հնարավորություններ[16]:

Համաշխարհային տնտեսության մեջ առանձին երկրներում տնտեսական և սոցիալական միջավայրի վրա COVID-19 համավարակի բացասական հետևանքների չեզոքացմանն ուղղված երկրների կառավարությունների բազմաթիվ և բազմաբնույթ միջոցառումները, ինչպես արդեն նշեցինք, ունեցան դրական ազդեցություններ: Սակայն առավել անհանգստացնողն աշխարհում ֆինանսական անկայունությունն է՝ իր բոլոր ռիսկերով հանդերձ: 2020թ. ցածր և միջին եկամտով երկրներում միջին համախառն պարտքային բեռը ՀՆԱ-ի նկատմամբ ավելացել է մոտ 9 տոկոսային կետով, այն դեպքում, երբ նախորդ տասնամյակի ընթացքում դրա միջին տարեկան հավելաճը կազմել է 1,9 տոկոսային կետ: Ավելի քան 44 զարգացող երկրներում իջեցվել է սուվերեն վարկային ռեյտինգը: Խնդրի լուծման հիմնական գործիքը զարգացող երկրներում Կենտրոնական բանկերի դրամավարկային գործիքակազմն է, մասնավորապես  վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը, արտաքին պարտքի վերաձևակերպումը, թվային ֆինանսների ներդրումը: Անշուշտ կարևորվում է նաև իրավիճակային քաղաքականությունների կոնսոլիդացման հրատապությունը: Համաշխարհային զարգացման վերջին զեկույցում[17] ձևակերպվել է այն «ճանապարհային քարտեզ»-ը, որը կարող է մեղմել ֆինանսական շուկաներում համավարակի ազդեցությամբ առաջացած անկայուն իրավիճակները և դրանով իսկ ֆինանսավորման էական հնարավորություններ ստեղծել ՓՄՁ-ի համար:

COVID-19 համավարակի ազդեցությամբ աշխարհի նույնիսկ խոշորագույն երկրները հայտնվեցին և չի բացառվում, որ հայտնվեն  ռեցեսիայի փուլում: Ճգնաժամն աննախադեպ էր նրանով, որ դրա հիմքում առողջապահական համակարգն էր, և վիրուսի բացասական հետևանքները տնտեսության վրա շարունակվեցին ու այսօր էլ շարունակվում են այնպիսի խորությամբ, ինչպիսին թելադրում է համավարակի գրեթե 3 տարի տևողությունը և պատվաստումների դանդաղ գործընթացը: Այսուհանդերձ, աշխարհի ավելի քան 50 երկրներում գործող 30․000 ՓՄՁ շրջանակներում Համաշխարհային բանկի, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության, «Ֆեյսբուք» սոցիալական ցանցի միջև համագործակցության արդյունքում ներկայացվել է զեկույց՝ «Փոքր բիզնեսի գլոբալ վիճակի մասին»[18]: Կատարվել է հարցում և գրանցվել, որ 2020թ. հունվար-մայիս ժամանակահատվածում ուսումնասիրվող երկրներում ՓՄՁ-ի  26%-ը փակվել է, որոշ երկրներում այդ ցուցանիշը նույնիսկ գերազանցում է 50%-ը: Ավելին, գործող ՓՄՁ-ի մեկ երրորդը հաղորդում է, որ իրենք կրճատել են իրենց աշխատողներին, ինչը սպասվող գործազրկության մակարդակի բարձրացում է կանխատեսում, ավելին, հարցվողների երկու երրորդն ահազանգում է նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատությամբ վաճառքի ծավալների էական կրճատման մասին: Ավելին, համավարակով պայմանավորված՝ արգելափակումների հետևանքով խաթարվել է հատկապես ՓՄՁ գործունեությունն այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են մանրածախ առևտուրը, կացարանային, հյուրընկալության և այլ անհատական ծառայությունները: Ընդ որում, ՓՄՁ ոլորտը ներկայացնում է զբաղվածության 75%-ը, և ինչ խոսք, ակնհայտ են համավարակի ազդեցություններով պայմանավորված ՓՄՁ գործունեության ոլորտի վնասները թե՛ համաշխարհային տնտեսության մեջ և թե՛ առանձին երկրներում: Ռուս-ուկրաինական պատերազմի ազդեցությամբ աշխարհն ընկղմվեց մի նոր, գործարար միջավայրի համար անբարենպաստ մարտահրավերների տիրույթում: Համաձայն «Գլոբալ տնտեսական հեռանկարներ» վերջին զեկույցի`[19] ռուս-ուկրաինական պատերազմի ազդեցությունն ապրանքային շուկաների, մատակարարման շղթաների, ինֆլյացիայի և վարկավորման մակարդակի վրա էապես կնվազեցնեն  համաշխահային տնտեսական աճի տեմպերը: Վերջինս հիշեցնում է նախորդ դարի 70-ական թվականների ստագֆլյացիան, ինչն անխուսափելիորեն խիստ բացասաբար կանդրադառնա երկրների գործարար միջավայրի վրա:

ՀՀ-ն անմասն չէ վերոնշյալ զարգացումներից:

COVID-19 ՀԱՄԱՎԱՐԱԿԻ  ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ. ՓՄՁ ՈԼՈՐՏԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄ

Հարցադրումների այս շրջանակում մեր կողմից կատարված մեկ այլ ուսումնասիրության մեջ[20] ներկայացրել ենք 2018-2021թթ. ընթացքում ՀՀ մակրոտնտեսական միջավայրը բնութագրող ցուցանիշները, կատարել որոշ համեմատական վերլուծություններ: Այս հետազոտության շրջանակներում անդրադառնանք 2018-2020թթ. ՀՀ մակրոտնտեսական միջավայրը բնութագրող ցուցանիշների փոփոխություններին COVID-19 համավարակի   ժամանակ և դրան հաջորդող տարում: Ինչպես վկայում են գծապատկեր 1-ում 2020թ. ներկայացնող ՀՀ մակրոտնտեսական ցուցանիշները, COVID-19 համավարակի պայմաններում ՀՀ-ում գրանցվեցին բացասական, հետընթաց զարգացումներ: 2020թ. մակրոտնտեսական միջավայրը բնութագրվեց նեգատիվ ցուցանիշներով, մասնավորապես 2020թ. հունվար-դեկտեմբերին 2019թ. հունվար-դեկտեմբերի նկատմամբ ՏԱՑ-ը նվազեց 7,5%-ով, արդյունաբերական արտադրանքի ծավալները կրճատվեցին 0,9%-ով, ծառայությունների ծավալը (առանց առևտրի)՝ 14,7%-ով, շինարարության ծավալը՝ 9,5%-ով, առևտրի շրջանառությունը՝ 14%-ով, արտաքին առևտրաշրջանառությունը՝ 13,2%-ով: Ավելին, սպառողական գների համաթիվը նույն ժամանակահատվածում գրանցեց 1,2% աճ[21]: Նման մակրոտնտեսական նեգատիվ ցուցանիշները չէին կարող էապես չազդել ձեռնարկատիրական գործունեության վրա, մասնավորապես ՓՄՁ-ի, որն աչքի է ընկնում ակնհայտ խոցելիությամբ[22]: Սակայն համավարակին հաջորդող տարում տնտեսությունը սկսեց աշխուժանալ:

Գծապատկեր 1. ՀՀ մակրոտնտեսական իրավիճակը բնութագրող հիմնական ցուցանիշները 2020[23]-2021թթ․ (հունվար-հունիս)[24]

ՏԱՑ, 2. Արդյունաբերական արտադրանքի ծավալի փոփոխությունը, 3. Էլեկտրաէներգիայի արտադրության ծավալի փոփոխությունը, 4. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալի փոփոխությունը, 5. շինարարության ծավալի փոփոխությունը, 6. առևտրի շրջանառության ծավալի փոփոխությունը, 7. ծառայությունների ծավալի փոփոխությունը (առանց առևտրի), 8. Սպառողական գների ինդեքսի փոփոխությունը, 9. Միջին ամսական անվանական աշխատավարձի փոփոխությունը, 10. Արտաքին առևտրաշրջանառության ծավալի փոփոխությունը, 11. Արտահանման ծավալի փոփոխությունը, 12. Ներմուծման ծավալի փոփոխությունը

Այսպես, ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը բնութագրող ընթացիկ-օպերատիվ ամփոփմամբ ստացված նախնական հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշները 2021թ․ հունիս ամսվա (2021թ. հուլիսի 26-ի դրությամբ) թիվ 6 հրապարակման տվյալները փաստում են[25], որ 2021թ. հունվար-հունիսին նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատությամբ տնտեսական ակտիվության ցուցանիշն աճել է 5%-ով, աճ է գրանցվել արդյունաբերական արտադրանքի ծավալում՝ 2,1%, շինարարության, առևտրի շրջանառության, ծառայությունների ոլորտներում ևս, համապատասխանաբար՝ 10,8%, 8%, 2,7%: Ավելին, աճեցին նաև արտաքին առևտրաշրջանառության ծավալները մոտ 13,4%-ով, ընդ որում, արտահանման ծավալները հետազոտվող ժամանակահատվածում գրանցեցին 23,3% աճ, իսկ ներմուծումն ավելացավ ընդամենը 7,9%-ով: Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածը թույլ է տալիս համեմատել նաև գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալների աճը. այսպես, 2021թ. հունվար-հունիսին նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատությամբ գյուղատնտեսության համախառն արտադրության ծավալներն աճեցին 6,8 տոկոսով, ինչը պայմանավորված էր, կարծում ենք, ոչ միայն եղանակային բարենպաստ պայմաններով, այլ նաև համավարակի բացասական հետևանքների չեզոքացմանն ուղղված՝ ՀՀ կառավարության ակտիվ աջակցությամբ[26]: Ինչ վերաբերում է մակրոտնտեսական այնպիսի կարևորագույն ցուցանիշին, ինչպիսին սպառողական գների համաթիվն է, ապա այն շարունակեց գրանցել աճի միտումներ՝ այն պարզ պատճառով, որ հետքովիդյան առաջին-երկու ալիքներն էապես ազդեցին մարդկանց սպառման վարքագծի վրա: Նկատենք, որ այդ տարում դեռևս չվերականգնվեցին արտաքին առևտրաշրջանառության մինչհամավարակային ցուցանիշները, ավելին, բոլոր տնտեսական գործակալների մոտ սպասումները շարունակեցին դրսևորվել բացասական հետագծով: Դեռևս խաթարված վիճակում էին գլոբալ մատակարարման շղթաները:

Սակայն ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ Հայաստանում տնտեսությունը սկսեց աշխուժանալ: Նկատենք, որ 2021թ. հունվար-դեկտեմբերին[27] 2020թ. համեմատությամբ  ՏԱՑ-ը կազմեց 5,8%, արդյունաբերական արտադրանքի ծավալներն աճեցին 3,3%-ով, գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալներում գրանցվեց անկում՝ -1,1%, ծառայությունների ծավալն աճեց 7,8%-ով, շինարարության ծավալը՝ 7,4%-ով, արտաքին առևտրաշրջանառոջթյան ծավալը՝ 17,7%-ով, որից արտահանումը՝ 19,1%-ով, իսկ ներմուծունը՝ 16,9%-ով: Հետքովիդյան հայաստանյան մակրոտնտեսական միջավայրը փաստորեն դրական ազդակներ հաղորդեց գործարար միջավայրին, ինչն ակհայտորեն դրսևորվեց նաև ՓՄՁ գործունեության տիրույթում:

Այսպիսով, վերջին մի քանի տարիների ՀՀ մակրոտնտեսական միջավայրը բնութագրող հիմնական ցուցանիշների փոփոխությունները, այդուհանդերձ, վկայում են, որ համավարակին հաջորդող տարում տնտեսության վարքագիծը, չնայած որոշակի ակտիվացմանը,  դեռևս խոստումնալից չէ, ուստի և վաղ է խոսել տնտեսության ակտիվ վերականգնման և հնարավոր վերընթաց զարգացումների մասին: Նման եզրահանգման հիմնական պատճառն այն է, որ ցուցանիշների համադրումն իրականացվում է նախ համավարակով, հարկադրված պարապուրդներով  պայմանավորված բազային ցուցանիշների անհամեմատ ցածր մակարդակի հետ:

Իրավիճակն առավել խնդրահարույց է դառնում հատկապես  ռուս-ուկրաինական ներկա պատերազմի հետ կապված: Վերջինիս ազդեցությունը տնտեսության վրա կարճաժամկետում գերազանցապես դրսևորում է դրական միտումներ՝ ամբողջական առաջարկի և ամբողջական պահանջարկի աճ, զբոսաշրջային ոլորտի ծառայությունների արտահանման նշանակալի ակտիվացում, դրամական փոխանցումների աճ՝ իր դրական ազդեցություններով և այլն: Ինչ վերաբերում է պատերազմի տնտեսական ազդեցություններին երկարաժամկետում, ապա այն կարող է  խիստ աղետալի հետևանքներ ունենալ Հայաստանի տնտեսության վրա: Այս համատեքստում արձանագրենք, որ Համաշխարհային բանկի կողմից հրապարակված նոր կանխատեսումների համաձայն՝[28] 2022թ. Հայաստանում տնտեսական աճը կնվազի և կկազմի 1,2%, նախկինում ակնկալվող 4,8%-ի փոխարեն: Մասնավոր սպառումը կնվազի 1,3%-ով, ներդրումները կկրճատվեն 0,9%-ով, արտահանումը կկրճատվի 8,5%-ով, իսկ ներմուծումը՝ 12%-ով: Գնաճը կկազմի 9,8%: Պետական պարտքի կշիռը ՀՆԱ-ում կկազմի 66,9%, իսկ աղքատության մակարդակը կմոտենա 39,6%-ի մակարդակին: Սակայն կանխատեսումներն անընդհատ վերանայվում են, և դրական միտումներ են արձանագրվում թե՛ միջազգային կառույցների և թե՛ ՀՀ պաշտոնական հրապարակումներում[29]:

Այսպես, ՀՀ ՎԿ հրապարակեց «ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը բնութագրող ընթացիկ-օպերատիվ ամփոփմամբ ստացված նախնական հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշները 2022թ. հունիսի ամսին (2022թ. հուլիսի 25-ի դրությամբ), որի համաձայն՝ 2022թ. առաջին կիսամյակի տնտեսական ակտիվության ցուցանիշն աճել է 11,8%[30]-ով, 2021թ. առաջին կիսամյակի համեմատ: Տնտեսության կառուցվածքում առանձնապես նկատելի աճ է գրանցվել ծառայությունների ոլորտում (26,9%), ինչը պայմանավորված է օտարերկրյա այցելուների շարունակական աճով, իհարկե նաև ռուս-ուկրաինական պատերազմի հետևանքով ռուս, ուկրաինացի թե՛ գործարարների և թե՛ պարզապես քաղաքացիների այցելություններով ու տնտեսական գործունեությամբ: Բնականաբար վերջինս չի կարող չազդել սպասարկման և հարակից ոլորտներում տնտեսական ակտիվության և պահանջարկի բարձրացման վրա: Այս ժամանակահատվածում շինարարությունն աճել է 12,7%-ով, առևտրի շրջանառությունը՝ 10,7%-ով, արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը՝ 5,8%-ով, գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալը նվազել է 5,5%-ով: Գնաճը շարունակում է դրսևորել աճի միտումներ՝ 10,3%: Խիստ մտահոգիչ երանգներով է դրսևորվում նաև հայկական դրամի աժևորման գործընթացը: Այս իրողությունների տիրույթում ավելորդ չենք համարում նշել, որ ՏԱՑ-ի կիսամյակային աճին նպաստող գործոնները կարճաժամկետ են, և հետագայում կարող ենք բախվել բազային բարձր ցուցանիշների համեմատությունից բխող ոչ ցանկալի իրավիճակների հետ:

Այսուհանդերձ, աշխարհը դեռևս փնտրտուքների, սպասումների մեջ է, և անսահման է անորոշությունը: Նման իրավիճակը, բնականաբար, չի կարող կայուն բարենպաստ պայմաններ ապահովել գործարար դաշտի համար:

Ինչևէ, մեր կողմից կատարված հետազոտության հարցադրումները հիմնականում պայմանավորված են  2020թ. համավարակի շրջանակներով, ուստի և ներկայացնենք այն հնարավորություններն ու խոչընդոտները, որոնք տվյալ ժամանակահատվածում կարող էին նպաստել կամ կասեցնել ՓՄՁ զարգացման ներուժը՝ նախահամավարակային (2019թ). և համավարակային իրավիճակներում (2020թ): 

ՓՄՁ-ը Հայաստանի տնտեսության մրցունակության բարձրացման, ներառականության և կայուն զարգացման ապահովման կարևորագույն գործոններից է: ՀՀ Կառավարության 2019թ․ ծրագրում մեծապես կարևորվեց ՓՄՁ զարգացումը, որը համարվում է ներառական տնտեսական աճի նախադրյալ[31]։ Ներկայացվել է Հայաստանի ազգային զեկույց 2019/2020[32]-ը՝ Հայաստանի գործարար միջավայրը ձեռնարկատիրության համաշխարհային մոնիտորինգի (GEM) դիտակետից: Վերջին ավելի քան 20 տարիների ընթացքում GEM-ը գնահատում է ձեռնարկատիրական գործունեության  մակարդակն աշխարհի տարբեր երկրներում: 2019թ. Հայաստանը նույնպես ներառվել է այդ ուսումնասիրությունների մեջ:

Զեկույցում[33] մասնավորապես նշվում է, որ 2019թ. Հայաստանը գրանցել է ձեռներեցության բարձր մակարդակ: Ավելին, Հայաստանի բնակչության 28%-ը ներգրավված է որևէ բիզնես գործունեության մեջ, ինչը 6-րդ ամենաբարձր ցուցանիշն է ուսումնասիրվող 50 երկրների շարքում[34]։ Ձեռներեցության ոլորտում գրանցված ոգևորիչ ցուցանիշները պայմանավորված են հատկապես երկրում ձևավորված սոցիալական և մշակութային միջավայրով ու հատկապես եկամուտներ ձեռքբերելու հնարավորությունների սակավությամբ: Զեկույցի համաձայն՝ ձեռներեցությունը հատկապես տարածված է գյուղատնտեսության ու առևտրի ոլորտներում[35]: Իհարկե, արձանագրվել է նաև այն փաստը, որ ոլորտային սահմանափակումներով պայմանավորված՝ GEM 50 երկրների շարքում Հայաստանում գրանցվել է արտադրողականության ամենացածր մակարդակը: Ձեռնարկատիրության հետևյալ բաղադրիչներով Հայաստանը զիջում է Զեկույցի միջին ցուցանիշին՝ 1) ձեռնարկատիրական կրթություն, 2) հետազոտությունների և մշակում­ների ներդրում, 3) պետական ծրագրեր և 4) ֆինանսավորում[36]: Չնայած վաղ փուլում գտնվող ձեռնարկատիրությունը բարձր մակարդակի է Հայաստանում, սակայն կայացած բիզնեսի մակարդակը միջին դիրքերում է: Հիմնական խոչընդոտը պայմանավորված է ֆինանսական ռեսուրսների սղությամբ, այն գերազանցապես կատարվում է ոչ ֆորմալ ներդրումների միջոցով: Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանը փոքր բիզնեսի ցուցանիշով հետազոտվող երկրների ցանկում[37] զբաղեցնում է 10-րդ հորիզոնականը: 

Բավականաչափ հետաքրքիր վերլուծություն է իրականացրել նաև ՀՀ Վիճակագրական կոմիտեն, հրապարակել է վիճակագրական տեղեկագիր՝ Փոքր և միջին ձեռնարկատիրությունը Հայաստանի Հանրապետությունում 2020թ. հունվարի 1-ի դրությամբ[38]:

Նախորդ ուսումնասիրությունների տիրույթում եզրահանգումների կրկնողություններից խուսափելու նպատակով փորձենք ներկայացնել ՀՀ ՎԿ 2018թ., 2019թ. և 2020թ. ՓՄՁ-ին վերաբերող որոշ համեմատական վերլուծություններ:

Ակնհայտ է, որ ՓՄՁ-ն էական դերկատարում ունի ՀՀ տնտեսության մեջ: 2020թ. ՓՄՁ ոլորտի Համախառն ավելացված արժեքի մասնաբաժինը ՀՀ ՀՆԱ-ում կազմել է 27,7%՝[39] 2019թ[40]. նույն ցուցանիշը գերազանցելով 1,7%-ով, ընդ որում, առաջին հորիզոնականում մեծածախ և մանրածախ առևտուրն է, երկրորդում՝ մշակող արդյունաբերությունը, 2020թ.՝ 9,0% և 6,3% մասնաբաժիններով և 2019թ. համապատասխանաբար՝ 9% և 5,4%: ՓՄՁ ոլորտում վարձու աշխատողների թվաքանակը 2019թ. կազմել է 248․069 մարդ, 2020թ.՝ 232․955 մարդ, բնականաբար համավարակի ազդեցությամբ նրանց թիվը նվազել է 15․114 մարդով: Այս խորապատկերին դիտարկենք ՓՄՁ տնտեսվարողների տնտեսական գործունեությունն արտացոլող մի շարք ցուցանիշների փոփոխությունները՝ 2018-2020թթ. և արձանագրենք որոշ միտումներ:

2020թ. ընթացքում ՀՀ-ում տնտեսական գործունեություն իրականացրած տնտեսվարողների ընդհանուր քանակից[41] (83․164 միավոր) 83․032 միավորը կազմել են ՓՄՁ տնտեսվարողները, կամ 2020թ. ընթացքում ՀՀ-ում տնտեսական գործունեություն իրականացրած տնտեսվարողների ավելի քան 99,8 %-ը:

Գծապատկեր 2. ՀՀ-ում տնտեսական գործունեություն իրականացրած ընդամենը և գերփոքր տնտեսվարողների քանակական նկարագիրը (2018-2020թթ.[42])

2019թ. համեմատությամբ 2020թ. դրանց թվաքանակն աճել է մոտ 11%-ով, իսկ 2018թ. նկատմամբ՝ մոտ 21%-ով: Իհարկե, ավելորդ չենք համարում նշել, որ 2019թ. համեմատությամբ 2020թ. տնտեսվարողների քանակն ավելացել է ՓՄՁ ոլորտում 7984 միավորով:  Նշենք նաև, որ ՓՄՁ ընդամենը տնտեսվարողների մոտավորապես 95%-ը կազմել են գերփոքր կազմակերպությունները (Տե՛ս Գծապատկեր 2): Ավելին, 2020թ. գերփոքր տնտեսվարողների թիվն ավելացել է 8500 միավորով՝ բնականաբար ի հաշիվ փոքր, միջին և խոշոր տնտեսվարողների ընդհանուր քանակի նվազման (Տե՛ս Գծապատկեր 3):

Գծապատկեր 3. ՀՀ-ում տնտեսական գործունեություն իրականացրած փոքր, միջին և խոշոր տնտեսվարողների  քանակական նկարագիրը (2018-2020թթ.)

Գծապատկեր 3-ում տեսնում ենք, որ 2020թ. փոքր կազմակերպությունների թվաքանակը 2019թ. նկատմամբ նվազել է 465 միավորով, իսկ միջին կազմակերպությունների թվաքանակը նվազել է 148 միավորով: Նախորդ տարվա համեմատությամբ խոշոր տնտեսվարողների թիվը 2020թ. կրճատվել է 3 միավորով՝ բնականաբար պայմանավորված համավարկի ազդեցությամբ, գլոբալ պահանջարկի նվազմամբ, գլոբալ մատակարարման շղթաների փլուզմամբ: 2018թ. նկատմամբ, ինչպես արդեն նշեցինք, խոշոր տնտեսվարողների թվաքանակը կրճատվել է 32 միավորով: Երբ դիտարկում ենք 2021թ. վիճակագրությունը, ապա նկատում ենք ՓՄՁ տնտեսվարողների ընդհանուր թվաքանակի շարունակվող նվազում նախորդ տարվա համեմատությամբ՝ մոտ 68%-ով: Համավարակին հաջորդող տարում կազմակերպությունների ընդհանուր թվաքանակը նվազել է 26․311 միավորով: Բնականաբար նվազել է ՓՄՁ-ում զգալի մասնաբաժին կազմող գերփոքր կազմակերպությունների թիվը՝ մոտ 31․671 միավորով կամ 60%-ով[43]: Անշուշտ, գործող կազմակերպությունների թվի նման նվազումը պայմանավորված է համավարակի դեռևս շարունակվող ազդեցություններով, Կառավարության կողմից համավարակի ազդեցությունների չեզոքացմանն ուղղված միջոցառումների թիրախային պասիվությամբ, հատկապես գերփոքր տնտեսվարողների նկատմամբ:

Գծապատկեր 4. Տնտեսավարողների քանակն ըստ ՀՀ մարզերի, Երևան քաղաքի ու տնտեսավարողների չափերի (միավոր), 2018-2020թթ.[44]

Դիտարկենք ՓՄՁ տնտեսվարողների քանակի՝ ըստ մարզերի և Երևան քաղաքի բաշխվածությունը (Տե՛ս Գծապատկեր 4):

Անկասկած, ուրբանիզացիայի (քաղաքաբնակեցման)[45] գործընթացների հետ կապված՝ դրանք գերազանցապես զետեղված են Երևան քաղաքում, ուստի և դրանց նվազագույն թվաքանակ է գործում մարզերում, մասնավորապես Վայոց Ձորում: Նման բաշխվածության հիմնական պատճառը Երևան քաղաքում կենտրոնացած մասնագիտական, ռեսուրսային, ենթակառուցվածքային ներուժի առկայությունն է և անշուշտ, դրանց բացակայությունը Վայոց Ձորում ու մյուս մարզերում[46]: 

            Սակայն ընդգծենք այն հանգամանքը, որ չնայած վերոնշյալ իրավիճակին՝ 2018-2020թթ. ընթացքում գործարար դաշտն ակտիվացել է ընդհանուր տնտեսվարողների քանակով (14384 միավոր), որից գերփոքր կազմակերպությունների քանակը նույն ժամանակահատվածում ավելացել է 14․186 միավորով, կամ ավելի քան 99%-ով: 2018թ. համեմատությամբ 2020թ. 121 միավորով ավելացել են փոքր և 71 միավորով՝ միջին կազմակերպությունները, մինչդեռ նույն ժամանակահատվածում, ինչպես արդեն նշեցինք, 32 միավորով նվազել է  խոշոր կազմակերպությունների քանակը:

Այսպիսով, մեր կողմից ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում նկատելի է տնտեսվարողների թվաքանակի աճ գործարար դաշտում, ինչը վկայում է բիզնեսի նկատմամբ հետաքրքրության և վստահության ակտիվացման մասին: Ընդ որում, դա հիմնականում տեղի է ունեցել  ՓՄՁ-ի հաշվին: Գործարար միջավայրի աշխուժացման տիրույթում չենք բացառում նաև ՀՀ Կառավարության կողմից իրականացված իրավիճակային տնտեսական քաղաքականության ազդեցությունները, ստվերի կրճատմանը միտված գործողությունները, կոռուպցիոն սխեմաների նվազումը: Սակայն համավարակի ազդեցությամբ ՓՄՁ ոլորտում տնտեսվարողները դրսևորեցին խիստ բացասական վարքագիծ, ինչն արտահայտվեց համավարակին անմիջապես հաջորդող տարում գերփոքր տնտեսվարողների թվի զգալի նվազման մեջ:

Հետաքրքիր են նաև ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում տնտեսվարողների տարբեր խմբերի կողմից թողարկված արտադրանքի և մատուցված ծառայությունների ծավալների փոփոխութունները (Տե՛ս Գծապատկեր 5): Այսպես, Գծապատկեր 5-ից պարզ է, որ ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում թողարկված արտադրանքի ծավալներն աճել են 2019թ.՝ 5486.2 մլն դրամով, 2018թ. նկատմամբ դրանց ծավալները նվազել են, 2020թ.՝ նախորդ, 2019թ. համեմատությամբ՝ 6002.7 մլն դրամով:

Գծապատկեր 5. Տնտեսվարողների կողմից արտադրված ապրանքների ու մատուցված ծառայությունների ծավալն (շրջանառությունը) ըստ տնտեսվարողների չափերի, 2018-2020թթ.[47]

Ընդ որում, փաստենք, որ 2018թ. համեմատությամբ 516․473.9մլն դրամով տնտեսվարողների կողմից թողարկված ապրանքների և մատուցված ծառայությունների ծավալներն աճել են 2020թ.:

Ուումնասիրությունն ավելորդ չծանրաբեռնելու նպատակով արձանագրենք, որ հետազոտվող ժամանակահատվածում տնտեսվարողների տարբեր խմբերում (գերփոքր, փոքր, միջին, խոշոր) նկատելի են նույն միտումները, հատկապես նշենք այն փաստը, որ երեք տարիների ընթացքում գերփոքր տնտեսվարողների կողմից իրականացված շրջանառության ծավալներում նկատելի է  շարունակական աճ:

ՓՄՁ մասնաբաժինն արտադրված ապրանքների և մատուցված ծառայությունների ընդհանուր ծավալում 2018-2020թթ. համապատասխանաբար կազմել է՝ 63,3%,  62,3%, 64,9% (Տե՛ս Գծապատկեր 6): Ավելորդ չենք համարում նշել, որ այս ժամանակահատվածում խոշոր տնտեսվարողների մասնաբաժինն արտադրված ապրանքների և մատուցված ծառայությունների շրջանառության մեջ համապատասխանաբար կազմել է 36,7%, 37.7%, 35,1%:

Գծապատկեր 6. ՓՄՁ և խոշոր տնտեսվարողների մասնաբաժնում ստեղծված ինը 2018-2020թթ. ընթացքում արտադրված ապրանքների և մատուցված ծավալների ընդամենը շրջանառության մեջ[48]:

Խոշոր կազմակերպությունների տնտեսական գործունեության բացասական  միտումը  համավարակի ժամանակահատվածում պայմանավորված է հիմնականում հանքահումքային արտադրանքի նկատմամբ համաշխարհային տնտեսության մեջ պահանջարկի նվազմամբ, գլոբալ մատակարարման շղթաների խափանմամբ:

Ուսումնասիրվող տարիներին ՀՀ մակրոտնտեսական իրավիճակն ու ՀՀ կառավարության տնտեսական քաղաքականությունն իրենց ազդեցությունը չէին կարող չունենալ ՀՀ-ում տնտեսական գործունեություն իրականացրած տնտեսվարողների վարձու աշխատողների թվաքանակի դինամիկայի վրա (Տե՛ս գծապատկեր 7): ՀՀ ՎԿ-ի հրապարակման մեջ ներկայացված վիճակագրությունը փաստում է, որ հետազոտվող տարիներին ՀՀ-ում տնտեսական գործունեություն իրականացրած տնտեսվարողների ընդամենը վարձու աշխատողների թվաքանակը 2019թ. աճել է 286․649 մարդով կամ 5 անգամ՝ 2018թ. համեմատությամբ: Ինչ խոսք, երևույթը կապված է բազմաթիվ հիմնարար միջոցառումների հետ, մասնավորապես ձեռնարկատիրական արժեհամակարգի տիրույթում այնպիսի դրական ազդակների ներարկման հետ, ինչպիսիք են վստահությունը ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու նկատմամբ, շուկայական ազատությունները, օրենսդրական բարեփոխումները, ստվերի կրճատումը և այլն: Սակայն կորոնավիրուսի ազդեցությամբ մակրոտնտեսական իրավիճակի վատթարացման արդյունքում 2020թ. ՀՀ-ում տնտեսական գործունեություն իրականացրած տնտեսվարողների վարձու աշխատողների քանակը կրճատվել է 16․431 մարդով 2019թ. նկատմամբ: Ինչ վերաբերում է նույն տարիներին ՓՄՁ տնտեսվարողների ընդամենը վարձու աշխատողների թվաքանակին, ապա փաստենք, որ 2019թ. նրանց քանակը 2018թ. նկատմամբ նույնպես ավելացել է 179․415 մարդով կամ 4 անգամ, մինչդեռ 2020թ. ՓՄՁ տնտեսվարողների ընդամենը վարձու աշխատողների թվաքանակը 2019թ. նկատմամբ կրճատվել է 15․114 մարդով: Համավարակն իր գործն արել է, պատճառների մասին արդեն նշեցինք:

Այսուհանդերձ, ՀՀ տնտեսության մեջ 2018-2020թթ. գործարար դաշտը պահպանել է իր վերընթաց դրսևորումները, հիմնականում տնտեսվարողների ընդհանուր թվաքանակը ցուցաբերել է աճի միտումներ: Արձանագրված է մեկ հետաքրքիր իրողություն ևս: Այն է, որ նույն ժամանակահատվածում ՓՄՁ տնտեսվարողների վարձու աշխատողների թվաքանակում տարեցտարի նվազել է գերփոքր տնտեսվարողների վարձու աշխատողների թվաքանակը, ընդ որում, «Մեծածախ և մանրածախ առևտուր, մեքենաների և մոտոցիկլների նորոգում» բաժնում: 2018թ. 42․940 մարդ է աշխատել գերփոքր կազմակերպություններում, 2019թ. նրանց թվաքանակը կրճատվել է 269 մարդով, և 2020թ. շարունակվել են կրճատումներն ու կազմել 3732 մարդ: Երևույթը վկայում է գերփոքր տնտեսվարողների մրցունակության ցածր մակարդակի կամ դրա իսպառ բացակայության մասին, ոչ նորարարական ձեռնարկատիրության կարողություններին տիրապետելու հմտությունների և վերջապես առևտրի խոշոր ցանցերի ստեղծման մասին: Կարևոր ենք համարում ընդգծել, որ համաձայն ՀՀ-ում վարձու աշխատողների թվաքանակն ըստ Տնտեսական գործունեության տեսակների դասակարգչի (ՏԳՏԴ) բաժինների և տնտեսվարողների չափերի ՀՀ ՎԿ ներկայացված վիճակագրության՝ հիմնականում վարձու աշխատողների քանակն ավելացել է փոքր և միջին կազմակերպություններում՝ «Տեղեկատվություն և կապ» բաժնում, իսկ «Մասնագիտական, գիտական և տեխնիկական գործունեություն» բաժնում[49] նրանց թվաքանակն ավելացել է խոշոր կազմակերպություններում: Նորարարական ձեռնարկատիրության, բիզնես ծառայություններին ներկայացվող ժամանակակից պահանջները, բնականաբար, կարող են «պարտադրել» նման զարգացումներ: