Հրապարակումներ

Հետազոտության 1-ին մասը՝ այստեղ

ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ

2020թ․ նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունն ակնհայտորեն հիմնված է թուրք-ադրբեջանական տանդեմի ու Ռուսաստանի շահերի վրա և մշակվել է նրանց մասնակցությամբ։ Բայց և այնպես, Հայաստանը կատարել է դրա՝ իրեն վերաբերող բոլոր կետերը։ Սակայն եթե այդ փաստաթղթի որևէ կետում հաշվի է առնվել նաև հայկական կողմի շահը, ապա առ այսօր գործնականում անտեսվել է։ Օրինակ, փոխադարձաբար գերիներին վերադարձնելը․ Հայաստանը կատարել է այդ կետով ստանձնած պարտավորությունը, իսկ Բաքուն՝ ոչ, բայց Հայաստանի «ռազմավարական» դաշնակիցը երբևէ լրջորեն այս հարցին չի անդրադարձել։ Ավելին․ Ռուսաստանը հետպատերազմյան 4 տարիներին հազվադեպ է անդրադարձել անգամ  նոյեմբերյան հայտարարության իրականացմանը, չի խոսել Բաքվի կողմից դրա խախտելու և Արցախում խաղաղություն պահպանելուն կոչված սեփական զորքերի անգործության մասին, կամ էլ ընդհուպ արդարացրել է դա։ Պաշտոնական Մոսկվան գրեթե անտեսել է Բաքվի կողմից շուրջ 10 ամիս տևած Լաչինի միջանցքի շրջափակումը, ականատես լինելով արցախցիների՝ սովի մատնվելուն, և աղետը կանխելու որևէ միջոց չի ձեռնարկել։ Ավելին․ թերևս, ի հատուցում Ռուսաստանի ադրբեջանամետ դիրքորոշման, Բաքուն քայլեր է կատարել այդ երկրի հետ փոխհարաբերություններն էլ ավելի սերտացնելու ուղղությամբ։ 2022թ․ նոր տարվա առիթով հղած իր ուղերձում Բաքվի բռնապետը հայտարարել է, թե ռուս-ադրբեջանական փոխհարաբերությունները սերտանալու են ավելի բարձր մակարդակով[1]։ Եվ, ահա, նույն թվականի փետրվարի 22-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի և Ադրբեջանի նախագահներ Վլադիմիր Պուտինն ու Իլհամ Ալիևը ստորագրեցին «Դաշնակցային փոխգործակցության մասին» հռչակագիր: Փաստաթուղթը ստորագրելուց հետո նրանք հայտարարեցին, որ հռչակագիրը դաշնակցային մակարդակի է բարձրացնում Ռուսաստան-Ադրբեջան փոխհարաբերությունները: Ալիևը շեշտել էր, որ հռչակագիրը երկու երկրների միջև ստորագրված կարևորագույն փաստաթուղթն է` հավելելով, որ դրա շուրջ կողմերի բանակցությունները տևել են մեկ տարուց ավելի։

Հռչակագրի ստորագրումը համընկել էր Ռուսաստանի կողմից Դոնեցկի ու Լուգանսկի ժողովրդական հանրապետությունների անկախության ճանաչման հետ։ Այն փաստացի տեղի ունեցավ Ուկրաինայի դեմ Ռուսաստանի ագրեսիայի նախօրեին, ինչի կապակցությամբ Բաքուն հստակ դիրքորոշում չհայտնեց, մինչդեռ Ադրբեջանը ՎՈՒԱՄ (Վրաստան, Ադրբեջան, Ուկրաինա, Մոլդովա) միջկառավարական կազմակերպության և ռազմաքաղաքական դաշինքի անդամ է, ինչը ենթադրում էր, որ նա պարտավոր էր աջակցել դաշնակցին և հստակ գնահատական տալ նրա դեմ ագրեսիային։ Սակայն Բաքուն հանուն սեփական շահերի և արցախյան հարցում Ռուսաստանի «կառուցողական դերի», գերադասել է լռել և բավարարվել է միայն Ուկրաինային կամավորական ջոկատներով ու մարդասիրական աջակցություն ցուցաբերելով, ինչը գրեթե արել է նաև Հայաստանը, այն դեպքում, երբ Զելենսկին առաջիններից էր, որ Ադրբեջանին շնորհավորեց «հաղթանակի» առիթով։

Մոսկովյան հռչակագիրը միաժամանակ արժանացավ Բաքվի ընդդիմադիր եզակի ուժերի, այդ թվում՝ համաթյուրքական «Ազգային ճակատ» կուսակցության առաջնորդ Ալի Քերիմլիի քննադատությանը։ Վերջինս հայտարարեց, թե այդ հռչակագիրը բացասական ազդեցություն կունենա Շուշիի (թուրք-ադրբեջանական) հռչակագրի վրա։ Իսկ Axar.az քառալեզու լրատվական կայքը գրել էր, որ մոսկովյան հռչակագիրը Շուշիի հռչակագրի «խորությունը» չունի, քանի որ Բաքվի իրական դաշնակիցն Անկարան է։ Ապա պարբերականը հավելել է, որ խնդրո առարկա հռչակագիրը  պարզապես Մոսկվայի համար երաշխիք է, որպեսզի Ադրբեջանը չմիանա հակառուսական ճակատին[2]։ Ընդհանուր առմամբ՝ ոչ միայն իշխանական, այլև «ոչ իշխանական» ԶԼՄ-ներն ու վերլուծաբանները հիմնականում բարձր են գնահատել  այդ հռչակագիրը։  

Իշխանամետ վերլուծաբան Ֆարհադ Մամեդովը նշել է, որ Մոսկվայի հռչակագիրը նշանակում է, թե Ադրբեջանը Ռուսաստանի գլխավորած ՀԱՊԿ-ին չի միանալու, սակայն Բաքուն ակնկալում է, որ Մոսկվան Ղարաբաղի հարցում «կառուցողական դեր» կստանձնի[3]։ Musavat.com կայքը ևս նման տեսակետ էր հայտնել՝ նշելով, որ գործնականում Ադրբեջանը Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի ամենաարժանահավատ ու  ամենավստահելի գործընկերն է, իսկ Մոսկվայի հռչակագիրը Ղարաբաղի հարցն Ադրբեջանի օգտին կարգավորման գործընթացը կարագացնի[4]։

Եվ Բաքվի ակնկալիքները լիովին կյանքի կոչվեցին թե՛ «կառուցողական դերի», և թե՛ «կարգավորման գործընթացն արագացնելու» առումներով։ 2022թ․ դեկտեմբերի 12-ից Ադրբեջանը փակել էր Հայաստանը Արցախին կապող միակ ճանապարհը՝ Լաչինի միջանցքը, ինչի հետևանքով ստեղծվել էր հումանիտար խոր ճգնաժամ  շուրջ 120 հազար արցախցիների համար, և Մոսկվան՝ իր «կառուցողական դերով», շուրջ 10 ամիս աղետի մեջ հայտնված արցախցիների տառապանքների լոկ «հանդիսատեսը» եղավ։

Եվ, ի վերջո, 2023թ․ սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում սկսեց Արցախի Հանրապետության դեմ, ինչի հետևանքով խաղաղությունն ապահովող ռուսական ուժերի աչքի առաջ տեղի ունեցավ էթնիկ զտում։ Եթե չասենք, որ ռազմական գործողությունները Մոսկվայի հետ համաձայնեցված էին, ապա դրանք տեղի ունեցան վերջինիս լռելյայն անտարբերությամբ, ինչը թերևս պայմանավորված էր նաև ռուս-ուկրաինական պատերազմով։ Քանի որ եվրոպական երկրները պատերազմի պատճառով հրաժարվեցին ռուսական գազից, Ռուսաստանն իր գազի արտահանումը մասամբ ապահովում էր Ադրբեջանի միջոցով։

2024թ․ ապրիլի 17-ին Ռուսաստանի խաղաղապահ զորախումբը (1980 զինծառայող), որը, 2020թ․ նոյեմբերի 9-ի հայտարարության համաձայն, տեղակայվել էր Արցախի Հանրապետությունում ու Լաչինի միջանցքում, Ադրբեջանի պահանջով դուրս բերվեց։ Այնինչ, ըստ հիշյալ փաստաթղթի, դա հակամարտության գոտում առնվազն պետք է մնար մինչև 2025թ․ նոյեմբերը և այնտեղից դուրս կբերվեր, եթե դա պահանջեր կողմերից մեկը։

Նման իրավիճակում, երբ Բաքուն Արցախի հարցը լուծված է համարում, Ալիևը շեշտում է նաև, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը «պետք է նետել պատմության աղբարկղ», ինչը տրամաբանորեն նշանակում է՝ նոյեմբերյան հայտարարությունը ևս ուժը կորցրած կարելի է համարել, քանի որ «լուծված» են Արցախի ու Լաչինի միջանցքի հարցերը, որոնք դրա գլխավոր թեմաներն էին։ Հենց դրանով էլ պետք է պատճառաբանել Բաքվի պահանջով ռուսական զորախմբի ժամկետից շուտ Արցախից ու Լաչինի միջանցքից դուրս բերելը։ Այլ խոսքով՝ Մոսկվան ու Բաքուն, ինչպես պահանջում են  իրենց շահերը, այդպես էլ վարվում են ու մեկնաբանում այդ հայտարարությունը։

2024թ․ օգոստոսի 5-ին Ռուսաստանի ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղար Սերգեյ Շոյգուն բարձրաստիճան պատվիրակության ուղեկցությամբ ժամանել էր Թեհրան։ Պաշտոնական հաղորդագրությունների համաձայն՝ այցը տեղի էր ունեցել հեղափոխության առաջնորդի ներկայացուցիչ, ազգային անվտանգության գերագույն խորհրդի քարտուղար Ալի Աքբար Ահմադյանի հրավերով։ Թեև դիտորդներից ոմանք ևս նշեցին, որ այցը նախօրոք ծրագրված է եղել, բայց ոմանք էլ շեշտեցին, թե այն ծրագրված չի եղել։ Ինչևէ, Թեհրանում Շոյգուն հանդիպումներ է ունեցել  իր պաշտոնակից Ահմադյանի, զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետ Մոհամեդ Բաղերիի, ինչպեսև երկրի նախագահ Մաասուդ Փեզեշքյանի հետ։

Քարնեգի մտակենտրոնի փորձագետ Նիկոլ Գրաջեուսկին (Nicole Grajewski) Բաղերիի հետ Շոյգուի հանդիպումը շատ ավելի կարևոր է գնահատել, քան վերջինիս հանդիպումն իր իրանցի պաշտոնակցի հետ՝ հաշվի առնելով այդ ժամանակահատվածում տարածաշրջանի խիստ լարվածությունը։ Իրանցի վերլուծաբաններից ոմանք էլ նշեցին, որ այցի օրակարգում հավանաբար ռուս-իրանական ռազմավարական համապարփակ համաձայնագրի ստորագրումը նախապատրաստելու հարցն է եղել, իսկ ոմանք էլ համոզմունք հայտնեցին՝ Հյուսիս-Հարավ մայրուղու շինարարության ավարտն ու  գործարկումը^[5]։ Ըստ երևույթին, հաշվի առնելով որոշ հանգամանքներ, այդ թվում՝ որ Շոյգուն այդ հարցը քննարկել է նաև Բաքվում, և որ Ռուսաստանը ավելի ուշ՝ 2025թ․ հունվարի 17-ին, Պուտին-Փեզեշքյան հանդիպմանը ստանձնել է Ռեշտ-Աստարա հատվածի երկաթուղու կառուցումը, հետևաբար այդ հարցը, անշուշտ, զետեղված է եղել Շոյգուի հանդիպումների օրակարգում: Այսուհանդերձ, կասկածից վեր է նաև, որ հանդիպումներում քննարկվել է նաև «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցը, քանի որ դա ԻԻՀ-ի համար առաջնահերթություն է, և այն տարածաշրջանի երկրների պաշտոնյաների հետ հանդիպումներում քննարկման առարկա է դառնում՝ անկախ նրանից դրա մասին բարձրաձայնվում է, թե ոչ։

Օգոստոսի 6-ին Շոյգուն Թեհրանից մեկնել է Բաքու, որտեղ, ըստ ադրբեջանական ԶԼՄ-ների, Ալիևի հետ հանդիպմանը անդրադարձել է երկկողմ համագործակցության հարցերին՝ նշելով, որ դրանք ընթանում են լուրջ ձեռքբերումներով, և, որպես օրինակ, մատնանշել է Հյուսիս-Հարավ միջանցքի նախագծի իրականացումը։ Ռուսաստանի ԱԽ քարտուղարը շեշտել է, որ այս ուղղությամբ լուրջ աշխատանքներ են կատարում նախագծի մասնակից 3 երկրները՝ Ռուսաստանը, Իրանը և Ադրբեջանը։ Սա՝ այն դեպքում, երբ իրականում Թեհրանն Ադրբեջանով անցնող Հյուսիս-Հարավ մայրուղով առանձնապես շահագրգիռ չէ։

Շոյգուի՝ Թեհրան և Բաքու կատարած այցերից շուրջ երկու շաբաթ անց՝ օգոստոսի 18-ին, երկօրյա պաշտոնական այցով Բաքու ժամանեց Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը։ Հանգամանք, ինչի բերումով թե՛ իրանյան, և թե՛ միջազգային ԶԼՄ-ներից շատերն այցի նպատակը կապեցին նաև Իրանի հետ։ Սակայն, ըստ պաշտոնական Մոսկվայի, այցի նպատակը երկկողմ ռազմավարական դաշնակցային համագործակցությունների ընդլայնումն էր։

BBC-ի ադրբեջաներեն ծառայության խմբագիր Քոնուլ Խալիլովայի կարծիքով՝ թեև Բաքուն շատ լավ, բարեկամական հարաբերություններ ունի և՛ Ուկրաինայի, և՛ Արևմուտքի հետ, բայց երբեք երես չի շրջել Պուտինից, ուստի նրա պաշտոնական այցը Բաքու ևս մի առիթ էր աշխարհին ցույց տալու, որ նա մենակ չէ, և կան երկրներ, որոնք սատարում են Ռուսաստանին^[6]։  Ադրբեջանցի մեկ այլ վերլուծաբան Ֆուադ Շահբազովը նշել էր, որ այցի գլխավոր նպատակները տնտեսական են, մասնավորապես՝ էներգետիկ ոլորտից։ Նա շեշտել է, որ այցի ընթացքում, կողմերը հավանաբար Ռուսաստանից Ադրբեջան գազ արտահանելու շուրջ փաստաթուղթ կստորագրեն։ Սա, թերևս, ավելի արժանահավատ տեսակետ է, մանավանդ եթե հաշվի առնենք, որ Ուկրաինան արդեն հայտարարել էր, թե 2025թ․ հունվարից այլևս թույլ չի տա, որ իր տարածքով ռուսական գազ արտահանվի Եվրոպա։ Ուստի Մոսկվան պետք է ձեռնամուխ լիներ նոր ելքեր փնտրելուն։ Շահբազովը հավելել է, որ, հավանաբար համաձայնագիր կստորագրվի Ռուսաստանից Ադրբեջան արտահանվող գազի ծավալի մեծացման վերաբերյալ, որը կօգտագործվի ներքին սպառման համար, իսկ արդյունքում կավելանա Եվրոպա արտահանվող ադրբեջանական գազի ծավալը։

Հաշվի առնելով, որ Մոսկվան Վ․Պուտինի՝ Բաքու կատարած այցից անմիջապես հետո կողմ արտահայտվեց «Զանգեզուրի միջանցքի» բացմանը, այդ առնչությամբ խոչընդոտ համարելով Հայաստանին, կարելի է ենթադրել, որ Պուտին-Ալիև հանդիպման ժամանակ է նման պայմանավորվածություն ձեռք բերվել՝ Ադրբեջանով ռուսական գազ արտահանելու  համատեքստում։ Մանավանդ որ Էրդողանը տարբեր առիթներով նշել է, որ «Զանգեզուրի միջանցքի» բացման խոչընդոտը ոչ թե Հայաստանն է, այլ՝ Իրանը։ Ուստի թուրքերը, ստեղծված հնարավորությունն օգտագործելով, ցանկացել են «խոչընդոտը» վերացնել Ռուսաստանի ձեռքով՝ ԻԻՀ-ի հետ հարաբերություններում խնդիր չառաջացնելով։

Իրականում հօգուտ ռուս-թուրք-ադրբեջանական շահերի և ընդդեմ Հայաստանի ինքնիշխանության նոյեմբերի 9-ի ուժը կորցրած փաստաթուղթը դարձվեց «գործող փաստաթուղթ»․ 2024թ․ օգոստոսի 28-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ խոսնակ Մարիա Զախարովան հայտարարեց, թե նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունը գործող փաստաթուղթ է, և դրա այլընտրանքը չկա։ Նա շեշտեց․ «Եթե Ձեզ հայտնի է այլ բան, որ Հայաստանում որևէ մեկը պաշտոնական բարձր մակարդակով հրաժարվել է այդ փաստաթղթից, կամ, ասենք, հետ է կանչել իր ստորագրությունը, կամ պաշտոնական հայտարարություն է արել, թե այդ փաստաթուղթը այլևս չի գործում, ապա մենք այդ մասով կմեկնաբանենք։ Բայց այս պահին նման բան չենք լսել[7]»։ Հատկանշական է նաև, որ նույն օրը՝ Պուտին-Ալիև հեռախոսազրույցի ընթացքում, կողմերը քննարկել են Ադրբեջանի արևմտյան շրջանների և Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության միջև տրանսպորտային «միջանցքի» բացման հարցը[8]։

Հայաստանի «ռազմավարական» դաշնակցի այդ դիրքորոշումը, բնականաբար, հատել էր ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ ԻԻՀ-ի հայտարարած կարմիր գիծը։ Ավելին․ թվում էր՝ Թեհրանում հանկարծակիի են եկել, ինչից կարելի է ենթադրել, որ Շոյգուի հետ բանակցություններից հետո նման բանն անսպասելի է եղել։ Այդ երկրի տարբեր մակարդակի բարձրաստիճան պաշտոնյաները տարբեր առիթներով  շեշտել են, որ սահմանների փոփոխությունը, հայ-իրանական սահմանի վերացումը ԻԻՀ-ը չի հանդուրժելու։ Իրանի ԱԳ նախարար Աբբաս Արաղչին օգոստոսի 6-ին իր X-յան էջում գրել է․ «Ցանկացած սպառնալիք մեր հարևանների տարածքային ամբողջականության հանդեպ կամ սահմանների վերագծում, լինի դա հյուսիսում, հարավում, արևելքում թե արևմուտքում, միանգամայն անընդունելի է, և Իրանի համար համարվում է կարմիր գիծ», ինչը գնահատվեց որպես անուղղակի նախազգուշացում Մոսկվային։ Մինչդեռ, բիրտանական «Գարդիան» )The Gardian) օրաթերթի կարծիքով, Արաղչին «կարմի գիծ» եզրույթի կիրառմամբ ցույց է տալիս, որ Իրանը ցանականում է Արևելքի ու Արևմուտքի հետ ունենալ հավասարակշիռ քաղաքականություն[9]։ Հայաստանը ԱԳՆ-ի մակարդակով իր դժգոհությունը հայտնեց Ռուսաստանի թուրքամետ դիրքորոշման առնչությամբ։ ԻԻՀ-ն ոչ միայն բարձրաստիճան պաշտոնյաների մակարդակով իր դժգոհությունը հայտնեց․ 2024 թ․ սեպտեմբերի 2-ին ԱԳ նախարարի օգնական, նախարարության Եվրասիայի դեպարտամենտի տնօրենը Իրանում Ռուսաստանի Դաշնության դեսպանին հրավիրեց ԱԳՆ՝ շեշտելով, որ Իրանը դեմ է միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների ու աշխարհաքաղաքական փոփոխություններին։ Դրանից զատ, դժգոհության, քննադատական ու անգամ դատապարտության աննախադեպ հուժկու ալիք բարձրացավ ԶԼՄ-ներում, վերլուծաբանների ու փորձագետների շրջանակներում։

Իրանի խորհրդարանի (Իսլամական մեջլիսի) անվտանգության ու արտաքին քաղաքականության հանձնաժողովի նախագահ, հեղափոխության պահապան գվարդիայի զորացրված գեներալ Էբրահիմ Ազիզին նշել է, որ ընդհանրապես Զանգեզուրի միջանցքը շինծու է և ուղղված է Իրանի քաղաքական ու ռազմավարական դերը տարածաշրջանում նվազեցնելուն[10]։ Գեներալը, մատնանշելով Պուտինի և Էրդողանի հետ երկրի ռազմաքաղաքական առաջին դեմքի հանդիպումը, որտեղ նա դեմ էր արտահայտվել Հարավային Կովկասում որեւէ աշխարհաքաղաքական փոփոխությանը, շեշտել է․ «Մենք տարբեր միջոցներով տարածաշրջանի երկրներին հայտնել ենք, որ այդ միջանցքն Իրանի համար կարմիր գիծ է, և ցանկացած քայլ, որն ուղղված կլինի դրա փոփոխությանը, Իրանի լուրջ հակազդեցությանը կարժանանա»[11]։

Հայտնի քաղաքական-զինվորական գործիչ, իսլամական հեղափոխության կեղեքվածների հիմնադրամի^[12] խորհրդական, իսլամական հեղափոխության գվարդիայի զորացրված գեներալ, Իրանի տնտեսական ազատ գոտիների խորհրդի նախկին քարտուղար Սաիդ Մոհամեդը այս առնչությամբ գրառում է արել  իր X-յան էջում, որը «Ռուսաստանի հակաիրանական դիրքորոշումները Զանգեզուրի միջանցքի ու եռակղզիների վերաբերյալ և կարևոր հաձնարարկան Փեզեշքյանի ԱԳՆ-ին» վերնագրով  հրապարակել է նաև «Խաբարօնլայն» գործակալությունը։ Նա գրել է, որ իսլամական հեղափոխության փառահեղ ձեռքբերումներից մեկը Արևելքից ու Արևմուտքից կախված չլինելն ու անկախությունն է, որը, որպես ռազմավարություն, դրսևորվել էր «ո՛չ արևելյան, ո՛չ արևմտյան» կարգախոսով։ «Ցավոք սրտի, վերջին տարիներին երկրի դիվանագիտական ոլորտում ուժերի հավասարկշռությունը խախտվել է․ «ո՛չ արևելյան, ո՛չ արևմտյան» ռազմավարության էությունը կատարելապես փոփոխության է ենթարկվել։ Հանգամանք, ինչի պատճառով արևելյան ճամբարը միակողմանիորեն իր շահերն է հետապնդում ու երբեմն-երբեմն էլ ճոռոմաբանության գիրկն է ընկնում, Իրանի տարածքային ամբողջականությանն ու մեր սիրելի հայրենիքի աշխարհաքաղաքական դիրքը հարվածի տակ դնելով, ինչը բնավ ընդունելի չէ^[13]»։ Սաիդ Մոհամեդը հավելել է նաեւ, որ թվում է, թե Փեզեշքյանի կառավարության դիվանագիտության ոլորտի կարևորագույն քայլերից պետք է լինի միջազգային հարաբերությունների վերանայումը․ այն է՝ Արևմուտքի ու Արևելքի խաղաքարտերով հավասարակշիռ խաղ խաղալը նպաստավոր պահերին։

Հատկանշական է, որ իրանյան ԶԼՄ-ներում տեղ է գտել նաև 2024թ․ սեպտեմբերի 9-ին Հայաստանի խորհրդարանի խոսնակ Ալեն Սիմոնյանի Թեհրանի հասցեին արտահայտած երախտագիտությունը առ այն, որ վերջինս մտահոգություն է հայտնել Ռուսաստանի դիրքորոշման առնչությամբ․ «Շնորհակալ եմ իրանցիների արտահայտած խոսքերի համար[14]»։

Փաստորեն Իրանի խիստ հակազդեցությունը Ռուսաստանի թուրքամետ դիրքորոշմանը, թերևս, ապարդյուն չանցավ․ վերջինս նահանջի քայլեր կատարեց։ Թեև դրանից հստակ, ինչպես Լավրովն ու Զախարովան էին հայտարարել նոյեմբերի 9-ի հայտարարության 9-րդ կետի վերաբերյալ, հնարավոր չէր։ Այսուհանդերձ Մոսկվան հայտարարեց, թե այդ հարցում թյուրիմացություն է եղել, և որ Ռուսաստանը պարզաբանել է իր դիրքորոշումը։ Իսկ Զախարովան հավելեց նաեւ, որ երկու երկրների միջև թյուրիմացության պատճառը սխալ լրատվությունն է այն ուժերի կողմից, որոնք ձգտում են լարվածություն առաջացնել Իրան-Ռուսաստան փոխհարաբերություններում՝ հօգուտ Արևմուտքի^[15]։

ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐ

Ինչ վերաբերում է խնդրո առարկայի վերաբերյալ Արևմուտքի տեսակետներին, մասնավորապես եվրոպական երկրների, ապա ԵՄ անդամ երկրներից որոշները լավագույն դեպքում լռում են, քանի որ, Ռուսաստանի գազից հրաժարվելով, ԱՄՆ-ից զատ, իրենց պահանջարկը մասամբ ապահովում են Ադրբեջանի և վերջինիս միջոցով արտահանվող ռուսական գազով, հետևաբար դժվար թե դեմ գնան Բաքվին։ Ընդհակառակը, եթե նման պահ գա, նրանցից որոշները հավանաբար ճնշում կգործադրեն Հայաստանի վրա, մանավանդ որ մեր երկիրը Ասիան Երվրոպային միացնող միջանցք են համարում։ Այդ մասին հրապարակումներ կան նաև արևմտյան ԶԼՄ-ներում։ Եթե ԵՄ պաշտոնական դիրքորոշումը «Զանգեզուրի» արտատարածքային միջանցքի հարցում հստակ բացասական է (քանիցս հայտարարություններով շեշտվել է, որ տարածաշրջանի բոլոր հաղորդակցական ուղիների, նրանց թվում՝ Հայաստանի տարածքով Ադրբեջանը Նախիջևանին  կապող ճանապարհի և երկաթուղու ապաշրջափակումը պետք է տեղի ունենա դրանց նկատմամբ երկրների ինքնիշխանության ու իրավազորության պահպանմամբ), ապա համեմատաբար բաց է տարածաշրջանում ինքնուրույն քաղաքականություն վարող Միացյալ Թագավորության պարագան, քանի որ լրատվական-վերլուծական դաշտում առկա խոսույթները բազմանշանակ են։

2023թ․ սեպտեմբերի 26-ին BBC-ն «Էրդողան․ Իրանը «Զանգեզուրի միջանցքի» բացման առիթով դրական ազդանշաններ է ուղարկում» վերնագրով բավական ծավալուն հոդված էր հրապարակել, որտեղ անդրադարձել էր Արցախի և «Զանգեզուրի միջանցքի» խնդիրներին։ Դրանում նշվել է, որ «Զանգեզուրի միջանցքի» կառուցումը, որը հովանավորում են Թուրքիան, ԱՄՆ-ն և եվրոպական երկրները, ցամաքով Ասիա-Եվրոպա հաղորդակցությունը դարձնելու է ավելի դյուրին։ Թեև Ադրբեջանը Նախիջևանին կապող մայրուղու շուրջ տեղի են ունեցել Իրան-Ադրբեջան բանակցություններ, սակայն Հայաստանն ու Իրանը «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցում լուրջ տարաձայնություններ ունեն Թուրքայի ու Ադրբեջանի հետ[16]։ Հարկ է նշել նաև, որ ԱՄՆ-ի դիրքորոշումը տարբերվում է բրիտանականից․ այն համեմատաբար ավելի հայամետ է, սակայն իր դաշնակիցների շահերը ևս հաշվի է առնում։

Այլ կերպ ասած, այն, որ «Զանգեզուրի միջանցքով» շահագրգիռ են եվրոպական (խոսքը միայն ԵՄ անդամ երկրների մասին չէ) որոշ երկրներ, մասնավորապես Մեծ Բրիտանիան, ակնհայտ է։ Ավելին․ դեռևս 2000թ․, երբ բրիտանական նավթագազային ընկերությունը (British multinational oil and gas company British, BP) նախապատրաստվում էր կառուցելու Բաքու-Թբիլիսի- Ջեյհան նավթատարը,  չէր բացառում դա Հայաստանի տարածքով անցկացնելը՝ հաշվի առնելով, որ այն զգալիորեն կարճ է Վրաստանի համեմատութամբ։ Այդ նպատակով BP-ը սոցհարցում էր պատվիրել Հայաստանում ու Վրաստանում, չնայած, ըստ երևույթին, Հայաստանի տարբերակին  այնքան էլ լուրջ չէին վերաբերվում։ Ի դեպ, ինչքան էլ որ դա կարող էր տնտեսապես ձեռնտու լինել Հայաստանի համար, ակնհայտ է նաև, որ ադրբեջանցիները կցանկանային իրենք վերահսկել Հայաստանի տարածքով անցող խողովակաշարը։ Ուստի բացառված չէ, որ այն պայթեցնելով բնապահպանական վնաս պատճառեին, միաժամանակ Հայաստանին մեղադրեցին խողովակաշարի անվտանգությունը չապահովելու համար և պահանջեին, որ իրենք ապահովեն անվտանգությունը։ Ուստի տողերիս հեղինակը հիշյալ պատճառաբանությամբ բացասական կարծիք էր հայտնել։

Լրատվական, վելուծական հանդես և «մտակենտրոն» www.eurasiareview.com-ը, անդրադառնալով հարավակովկասյան զարգացումներին, մասնավորապես՝ «Զանգեզուրի միջանցքին», նշել է, որ Ադրբեջանն այստեղ իրեն համարում է գլխավոր դերակատար։ Ապա «eurasiareview»-ն հետևություն է արել՝ արևմուտքը, իր շահերից ելնելով, «Զանգեզուրի միջանցքի» առնչությամբ հարկադրված է տեղի տալ Ադրբեջանին և ճնշում գործադրել Հայաստանի վրա։ Քանի որ Եվրամիության ու ԱՄՆ-ի համատեղ առաջարկությունը, որն է՝ «Զանգեզուրի միջանցքը» բացել Հայաստանի վերահսկողության ներքո, Բաքուն մերժել է՝ պնդելով, որ այն պետք է լինի «անկախ»։ Ուստի Արևմուտքի և ԱՄՆ-ի տեսակետներում «Զանգեզուրի միջանցքի» վերաբերյալ զգալի փոփոխություն է տեղի ունեցել հօգուտ Բաքվի։ Քանզի նրանք Ասիա-Եվրոպա առևտրատնտեսական հաղորդակցական խոշոր մայրուղու առկայությունը անհրաժեշտություն են համարում, որը համաշխարհային տնտեսության պահանջներին համընթաց է։  Քանի որ Արևմուտքը դեմ է այդօրինակ մայրուղուն, որը կանցնի Իրանի տարածքով, ուստի վերջին շրջանում Արևմուտքը ճնշում է գործադրում Հայաստանի վրա, որ Իրանի տարբերակը կյանքի չկոչվի,- նշել է «eurasiareview»-ն^[17]։ Պարբերականի վերոնշյալ պնդումը, այլ կերպ ասած, կարելի է հասականալ, որ Եվրոպայից աջակցություն սպասելը անիմաստ է, քանի որ սեփական շահերը զոհաբերել հանուն ուրիշի՝ «բարեկամի», անբնական է, տրամաբանական չէ անգամ մարդկային հարաբերություններում, ուր մնաց երկրների պարագայում։ Հետևաբար պետք է ընդդիմանալ նաև Եվրոպայի ճնշումներին, եթե դրանք կլինեն, և առնվազն որևէ մաքսային արտոնություն չտրամադրել Բաքվին։ Մանավանդ որ թուրքերի կողմից սադրանքի վտանգը միշտ էլ կլինի։

ԻՐԱՆԻ ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

Մինչև 44-օրյա պատերազմը ԻԻՀ-ի դիրքորոշումն արցախյան հիմնահարցի վերաբերյալ շուրջ 30 տարի եղել է հստակ ադրբեջանամետ, ինչպես հստակ ձևակերպել է փորձառու դիվանագետ, Ադրբեջանում  նախկին դեսպան Մոհսեն Փաքայինը (2012-2016թթ․) իրանյան տարբեր ԶԼՄ-ներին տված հարցազրույցներում։ Նա նշել է, որ Իրանի դիրքորոշումը 30 տարի շարունակ Ադրբեջանի տարածքային աբողջականության կարևորումը և «գրավյալ տարածքների» վերադարձի պահանջն է եղել։ Որպես ասվածի ապացույց՝ նա ընդգծել է, որ Թեհրանը բազմակողմանիորեն Բաքվին աջակցել է ղարաբաղյան առաջին և երկրորդ պատերազմների ընթացքում՝ նշելով, որ եթե Թեհրանը Բաքվի պահանջով չդադարեցներ Իրանի տարածքով զենք տեղափոխող ռուսական բեռնատարների հոսքը դեպի Հայաստան, ապա հնարավոր էր, որ պատերազմն այլ ելքով ավարտվեր^[18]։ Պատերազմի ընթացքում ևս նույն քաղաքականությունը շարունակվեց։ 2020թ․ հոկտեմբերի 6-ին ԻԻՀ-ի  կառավարության խոսնակ Ալի Ռաբիին հայտնել է, որ Թեհրանի դիրքորոշումը «հայ-ադրբեջանական» բախումների նկատմամբ «գրավյալ տարածքների վերադարձնելն է Ադրբեջանին»։ Դրան նախորդել էր հեղափոխության առաջնորդի՝ միջազգային հարցերով խորհրդական Ալի Աքբար Վիլայաթիի նույնաբովանդակ հայտարարությունը, որտեղ ակնարկել էր նաև այդ առնչությամբ ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի բանաձևերը^[19]։ Ավելին․ ուրբաթօրյա աղոթքների, չորս՝ Արևելյան և Արևմտյան Ադրբեջան, Արդաբիլ ու Զանջան նահանգների հոգևոր առաջնորդները, աննախադեպ քայլի դիմելով, հանդես եկան համատեղ հայտարարությամբ, որտեղ ընդգծվել էր, որ «գրավյալ տարածքները» պատկանում են Ադրբեջանին, և վերջինիս ջանքերը դրանք հետ բերելու համար միանգամայն «օրինական են և համապատասխան են շարիաթին»^[20]։ Նշյալ հոգևորականները, որոնք հեղափոխության առաջնորդի ներկայացուցիչներն են տվյալ նահագներում, շեշտել են, որ ԻԻՀ-ն ամենամեծ աջակցությունն է ցուցաբերել Բաքվին․ պաշտպանել նրա տարածքային ամբողջականությունը միջազգային ատյաններում։ Հայտարարությունում շեշտվել է նաև, որ եթե ԻԻՀ-ի աջակցությունը չլիներ ղարաբաղյան առաջին պատերազմում, անշուշտ, տարածքների գրավումը կհասներ մինչև Բաքու^[21]։

2020թ․ նոյեմբերի 3-ին՝ Արցախ-Ադրբեջան պատերազմի վերջին օրերին, հեղափոխության առաջնորդ այաթոլա Ալի Խամենեին շիաների կրոնական տոներից մեկի առիթով իր հեռուստաելույթում արտահայտել է ԻԻՀ-ի դիրքորոշումները Հարավային Կովկասի ճգնաժամի կապակցությամբ, որոնք հիմնված են ներքոհիշյալ 4 սկզբունքների վրա․

1․ Ադրբեջանին պատկանող բոլոր տարածքները, որոնք 1990-ականներին Հայաստանը գրավել է, պետք է ազատագրվեն։

2․ Ազատագրված տարածքներում ապրող հայերի անվտանգությունը պետք է ապահովվի։

3․ Միջազգայնորեն ճանաչված սահմանները որևէ կերպ չպետք է փոփոխվեն։

4․ Ռազմադաշտ ներարկված ահաբեկիչները որևէ կերպ չպետք է տեղակայվեն Իրանի սահմաններին մոտ տարածքներում։ Եթե չիրականացվի այս պահանջը, անկասկած, կդիմեն համարժեք քայլերի։

Ըստ իրանյան ԶԼՄ-ների ու վերլուծաբանների՝ հիշյալ սկզբունքները վերածվեցին ԻԻՀ-ի կարմիր գծերի[22]։

Պատերազմի ավարտից հետո Ադրբեջանի «հաղթանակը» շնորհավորեցին ԻԻՀ-ի տարբեր մակարդակի պաշտոնյաներ։

Սակայն միայն մեկ ամիս անց իրանցիները հասկացան և, շոկի ենթարկվելով, սկսեցին խոսել թուրքերի բուն նպատակների մասին, ԶԼՄ-ները հեղեղվեցին վերլուծություններով  ու տարբեր տեսակետներով։ Ինչպես արդեն նշվել է, դա սկսվեց 2020թ․ դեկտեմբերի 10-ից՝ Բաքվում կազմակերպված «Հաղթանակի զորահանդեսում» Էրդողանի ելույթից հետո, երբ նա, հաջողությամբ արբեցած և, տեղի տալով իր համաադրբեջանականության, համաթյուրքականության երազանքներին, «քնարական զեղումներով» Իրանի նկատմամբ տարածքային հավակնություններ ներկայացրեց, ինչը հանգեցրեց Իրան-Թուրքիա դիվանագիտական պատերազմի:

Էրդողանի համաթյուրքական լիրիկան Իրանում խիստ և լայնածավալ հակազդեցության արժանացավ քաղաքական, հասարակական գործիչների ու ԶԼՄ-ների շրջանակներում։ Դեկտեմբերի 11-ին ԱԳ նախարար Մոհամեդ Ջավադ Զարի‎ֆն իր թվիթերյան էջում նշեց․ «Էրդողանին չե՞ն ասել, որ Բաքվում սխալ արտասանած բանաստեղծությունը վերաբերում է մայր Իրանից բաժանված Արաքսի հյուսիսային հատվածի կորստին: Արդյո՞ք նա չի հասկացել, որ խոսում է Ադրբեջանի Հանրապետության ինքնիշխանության դեմ[23]»: Զարի‎ֆը Էրդողանին մեղադրեց Իրանի ներքին գործերին միջամտելու մեջ, Թեհրանում Թուրքիայի դեսպանին ԱԳ նախարարություն հրավիրեցին, որտեղ վերջինիս ներկայացվեց բողոքի պաշտոնական նոտա, և անհապաղ բացատրություն պահանջվեց: Իրանի ԱԳ նախարարության խոսնակ Սաաիդ Խաթիբզադեն Էրդողանի՝ բանաստեղծություն արտասանելը գնահատեց որպես Իրանի տարածքային ամբողջականությանը միջամտություն: Նա շեշտեց՝ Թուրքիայի դեսպանին փոխանցվել է, որ Թեհրանի տեսանկյունից անցել են կայսրության ու տարածքային հավակնությունների, ծավալապաշտությունների ու պատերազմներ բորբոքելու ժամանակները: Ըստ երևույթին կարելի է նշել, որ իրանցիներն զգացին, որ նեոօսմանական ծավալապաշտությունը նոր է սկսվել, ու Իրանը դրա հաջորդ թիրախն է․ նման բուռն հակազդեցությունը դրա վառ վկայությունն էր։ Խորհրդարանի մի շարք պատգամավորներ ու բազմաթիվ քաղաքական գործիչներ, դատապարտելով Էրդողանին, միաժամանակ խիստ քննադատեցին ԻԻՀ-ի կրավորական կեցվածքը Հարավային Կովկասում տեղի ունեցածի առնչությամբ: Պատգամավոր Մաասուդ Ահմադիբիղաշը խորհրդարանում ունեցած իր ելույթում, անարգանքի սյունին գամելով Էրդողանին, շեշտել է, որ նա իրեն օսմանյան հաջորդ սուլթանն է համարում, որը ցեղասպանության է ենթարկել հայերին, ասորիներին և այլ ազգերի ու ազգությունների: Ապա, մեղադրելով գործադիր ու օրենսդիր իշխանությունների որդեգրած կրավորական քաղաքականությունը, նա մի քանի կետով շարադրել է, թե ինչ պետք է աներ Իրանն Արցախի դեմ թուրք-ադրբեջանական նախահարձակման ժամանակ՝ ընդգծելով, որ Իրանն անհրաժեշտաբար պետք է հովանավորեր Հայաստանին:

Ուշացած, բայցև դիպուկ արտահայտված տեսակետների մասին տողերիս հեղինակը  ժամանակին գրել էր․ «Այս առնչությամբ թերևս տեղին է մեջ բերել իրանցիների շատ սիրած ասացվածքներից մեկը, որ ժամանակավրեպ դեպքերում են ասում․ «կենսադեղ է Սոհրաբի մահից հետո», մանավանդ որ ահաբեկիչների առկայությունը պատերազմում, որոնք այժմ ապրելու են Իրանի հարևանությամբ, այդ երկրին հստակ դիրքորոշման հնարավորություն էր տվել[24]»։

«ԶԱՆԳԵԶՈՒՐԻ ՄԻՋԱՆՑՔԸ»՝ ՆԵՈՕՍՄԱՆԱԿԱՆ, ԹՈՒՐԱՆԱԿԱՆ ՆԱԽԱԳԻԾ

Պատերազմին հաջորդեցին Էրդողանի ու Ալիևի համաթյուրքականության, նեոօսմանականության նկրտումները իրականություն դարձնելու առաջին՝ քարոզչական քայլերը։ Դա տեղի է ունեցել և շարունակվում է «Զանգեզուրի միջանցքի» մտացածին նախագիծն իրականացնելու անհրաժեշտության  շրջանակներում, ինչը, որպես այդպիսին, գնահատել և դրա  մասին արտահայտվել են և՛ արևմտյան, և՛ իրանյան,և՛ հայաստանյան փորձագետներն ու ԶԼՄ-ները։ Իրանյան ԶԼՄ-ներում և փորձագիտական շրջանակներում հաճախ այն անվանում են թուրք-սիոնիստական-ՆԱՏՕ-ական միջանցք։ Սակայն Իսրայելն անմիջական ու ակնառու շահ չունի դրանում, պարզապես Թել Ավիվի համար ողջունելի է հակաիրանական ամեն քայլ, որովհետև Թեհրանին համարում է իր համար մեկ թշնամին։ Ինչ վերաբերում է ՆԱՏՕ-ին, ապա, ինչպես նշվեց, դրա որոշ անդամներ պաշտպանում են «Զանգեզուրի միջանցքի» նախագիծը, այդ թվում՝ Թուրքիան, որը դրա նախաձեռնողն ու երազողն է, այնուհետև՝ Մեծ Բրիտանիան և այլն։ Բայց և այնպես իրանցի փորձագետներից ոմանք դեմ են նման անվանմանը։

Ջորջթաուին համալսարանի (Georgetown University) պրոֆեսոր, իրանագետ, Շիրին Հանթերը նշել է, որ Թուրքիայի համաթյուրքական վաղեմի նպատակներից է Հայաստանի հետ Իրանի սահմանի վերացումը, ինչի ուղղությամբ լուրջ ջանքեր է գործադրում։ Հանթերն ընդգծել է, որ Թուրքիան այդպիսով ձգտում է Ադրբեջանի հետ ցամաքային ճանապարհ բացելուն, որը ձգվելու է Իրանի հյուսիսից մինչև Միջին Ասիա։ Նա նաև հավելել է՝ երբ Անկարան ձեռնամուխ լինի այդ քայլին, իրավիճակը խիստ կլարվի։[25]

Մայքլ Ռուբինը ևս, դա համաթյուրքականության նախագիծ որակելով, միաժամանակ քննադատել է Վաշինգտոնի որդեգրած քաղաքականությունը այդ հարցում։ Նա գրել է, որ Ալիևը լկտիաբար 2021թ․ սկզբներին պետական հեռուտատեսությամբ, սպառնալով Հայաստանին, հայտարարեց, թե Զանգեզուրի միջանցքի բացումը բխում է իրենց ազգային, պատմական ու ապագայի շահերից,  և իրենք դա կյանքի կկոչեն, անկախ նրանից՝ Հայաստանը դա կուզի՞, թե՞ ոչ։ Ռուբինը, քննադատելով պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենին, նշել է, թե նա դրանից ընդամենը երկու օր հետո ընդգծեց, թե Ալիևը հավատարիմ է մնացել հարցը դիվանագիտական ուղիով լուծելուն, խուսափել ռազմական գործողություններից։ Անդրադառնալով պետքարտուղարի հիշյալ հայտարարությանը՝ նա կարևորել է, որ դա կամ Պետքարտուղարության անկարողության հետևանք է, կամ էլ  Բլինքենը միտումնավոր խախտել է Ազատության աջակցության բանաձևը[26]։ Նա կրկին վկայակոչել է թուրքերի համաթյուրքական նպատակներին ուղղված հայտարարությունները և նշել, որ Ալիևը Էրդողանի հետ ունեցած համատեղ մամուլի ասուլիսում հայտարարել է․ «Թուրքիան ու Ադրբեջանը Զանգեզուրի միջանցքը բացելու համար անհրաժեշտ քայլեր կկատարեն, որպեսզի միասնական դարձնեն թուրքական աշխարհը»։ Ապա Ռուբինը  քննադատությունների սլաքը կրկին ուղղել է ԱՄՆ իշխանություններին։ Նա ընդգծել է, որ նախագահ Ջո Բայդենը և պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենը բազմիցս հայտարարել են, թե «դիվանագիտությունը վերադարձել է», բայց ,կարծես թե, դա Հարավային Կովկասին չի վերաբերում։ Մինչդեռ այստեղ խաղաղություն հաստատելու իրական հնարավորություն կա՝ նաև ԱՄՆ շահերը առաջ մղելով։ Սակայն ԱՄՆ պետքարտուղարությունում թուրքական ոչ պաշտոնական լոբբին և Ադրբեջանի «խավիարային դիվանագիտության» շահառուները տարածել են մի տեսակետ, ըստ որի Ադրբեջանը ԱՄՆ-ի համար ավելի լավ դաշնակից է։ Նրանք այս տեսակետը պատճառաբանում են Ռուսաստանի և Իրանի հետ Հայաստանի սերտ փոխհարաբերություններով, մինչդեռ Ռուբինը առարկում է, որ Բաքվի փոխառնչությունները հիշյալ երկրների հետ աճում է երկրաչափական պրոգրեսիայով[27]։ 

Թուրքիայի հարցերով իրանցի ավագ փորձագետ Ֆարշիդ Բաղերյանը վերլուծական «Դիփլոմասի» (դիվանագիտություն) կայքի խմբագրական կազմի անդամ Աբդոլռահման Ֆաթոլահիի հետ բավական ծավալուն երկխոսության ընթացքում շեշտել է, թե Թուրքիայում Էրդողանի նպատակը ոչ թե ազգայնականությունն է, այլ՝ համաթյուրքականությունը։ Անգամ, ի հեճուկս որոշ փորձագետների, որոնք կարծում են, թե Էրդողանը նեոօսմանականության գաղափարակիր է, ինքը համոզված է, որ նրա նպատակը և գաղափարախոսությունը թուրանականությունն է[28]։

«Անվտանգություն Հարավային Կովկասում» գրքի հեղինակ, հայտնի կովկասագետ դոկ․ Ահմադ Քազեմին ԱԳ նախարարության ռազմավարական խորհրդի կայքին տված հարցազրույցում շեշտել է․ «Ադրբեջանը տարածաշրջանում  հաղորդակցության ուղիները բացելու պատրվակով նպատակամղված է Հայաստանի հարավում ստեղծելու համաթյուրքական մտացածին «Զանգեզուրի միջանցք»։ Մինչդեռ այդ «միջանցքը» տարածաշրջանի ներկա աշխարհաքաղաքական ու պատմական իրողություններին բնավ չի համապատասխանում[29]»։

Իսկ 2021թ․ հոկտեմբերի 27-ին Վարանդայի (Ֆիզուլի) օդանավակայանի բացմանը, որին Ալիևի հրավերով մասնակցում էր նաև Էրդողանը, հայտարարել է, որ այն միջանցքը, որը պետք է անցնի այդտեղով, թուրքական ողջ աշխարհն է միավորելու։ Իսկ Էրդողանը շեշտել է․ «Կգա մի օր, երբ մենք Զանգեզուրից կկարողանանք հասնել մինչև Ստամբուլ»։ Իսկ նույն թվականի նոյեմբերի 12-ին՝ Ստամբուլում տեղի ունեցած Թուրքալեզու երկրների խորհրդի 8-րդ գագաթնաժողովում, Ալիևը, նախ բոլոր հնարավոր ու անհնար ձևերով գովաբանելով «մեծ եղբորը», ելույթի վերջում հյուրերի ուշադրությունը հրավիրել է «Զանգեզուրի միջանցքի» ու դրա կարևորության վրա՝ շեշտելով․ «Զանգեզուրի միջանցքը կմիավորի ողջ թյուրքական աշխարհը և մեզ համար կապող օղակ կդառնա Եվրոպայի հետ[30]»։

ԻՐԱՆԻ ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱԿԱԶԴՈՒՄԸ

ԻԻՀ-ի հակազդեցությունը Էրդողանի ու նրա հովանավորյալ Ալիևի նեոօսմանական նկրտումներին, ինչու ոչ՝  նաև ծրագրերին, տարբեր ձևաչափերով  լուրջ բնույթ է կրում, երբեմն վերջինիս հոխորտանքին ի պատասխան Իրան-Ադրբեջան սահմանին նաև լայնածավալ զորավարժություններ են իրականացվում։ Իրանի բարձրաստիճան պաշտոնյաները տարբեր առիթներով շեշտում են, որ թուրքերը պետք է հրաժարվեն իրենց ծավալապաշտական գաղափարներից։ Փորձագետների ու վերլուծաբանների բազմաբնույթ տեսակետներն ու գնահատակաները, քննադատություններն ու դատապարտումները կարևոր տեղ են զբաղեցնում իրանյան ԶԼՄ-ներում, որոնց հեղինակները թերևս ուշի ուշով հետևում են թուրքերի գործունեությանը։

ԻԻՀ սահմանադրության համաձայն՝ արտաքին ու ներքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունները սահմանում է հեղափոխության առաջնորդ այաթոլա Ալի Խամենեին․ նրա որոշումները կառավարության համար ծրագիր են։ Նա 2022թ․ հուլիսի 18-ին Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Պուտինի հետ հանդիպմանը ևս անդրադարձել է «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցին, ընդգծել՝ որ Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը երբեք չի հանդուրժի այն ծրագրերն ու քաղաքականությունները, որոնք կհանգեցնեն հայ-իրանական սահմանի փակմանը[31]։ Նույն օրը Էրդողանի հետ հանդիպմանն էլ հստակ դեմ է արտահայտվել «Զանգեզուրի միջանցքի» բացմանը՝ ընդգծելով․ «Եթե գոյություն ունենա մի քաղաքականություն, որն Իրան-Հայաստան սահմանը կփակի, ԻԻՀ-ն կընդդիմանա, քանի որ այն հազարամյակների պատմություն ունեցող ճանապարհ է»[32]։

Սակայն 2022թ․ սեպտեմբերի 15-16-ին Սամարղանդում տեղի ունեցած Շանհայի համագործակցության գագաթնաժողովում Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը խիստ կարևորել է «Զանգեզուրի միջանցքի» միջազգային դերն ու նշանակությունը։ Իսկ Իրանի նախագահ Էբրահիմ Ռայիսին դրան ի պատասխան իր ելույթում շեշտել է, թե պետք է հարգել միջազգային սահմանները Հարավային Կովկասում, և որ Թեհրանը չի հանդուրժելու սահմանների որևէ փոփոխություն։ Ավելին․ գագաթնաժողովի շրջանակներում Ռայիսի-Էրդողան հանդիպմանը ևս Իրանի նախագահը կրկին ընդգծել է, թե սահմանների փոփոխությունն Իրանի համար անընդունելի է։ Նման դիրքորոշումը բազմիցս կրկնվել է բարձրաստիճան այլ պաշտոնյաների շուրթերից․ դա հաստատել են նաև  նախագահ Մաասուդ Փեզեշքյանն ու իր կառավարության անդամները։

Ինչպես նշվեց, Իրանի փորձագիտական և վերլուծական շրջանակներում արձագանքները թուրքերի ծավալապաշտական ձգտումներին, որոնք թիրախավորել են նաև Իրանի աշխարհաքաղաքական, տնտեսական շահերն ու տարածքային ամբողջականությունը, ինչի մասին, որոշ հանգամանքներով պայմանավորված, գերադասում են շատ չբարձրաձայնել, բուռն են ու լայնածավալ․ հրապարակված անթիվ անհամար վերլուծականներով ու թեմային վերաբերող այլ ձևաչափի  նյութերով կարելի է բազմահատոր շարք ստեղծել։ Այս առումով, թերևս, «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցում շուրջ 4 տարի կրավորական դիրք գրաված Ռուսաստանի հստակ դիրքորոշումը «ամպրոպ էր պարզ երկնքում»․ պաշտոնական Մոսկվան, միգուցեև հանկարծակիի բերելով Իրանին, կանգնեց թուրքերի կողքին, երբ թվում էր, թե այդ հարցում Մոսկվա-Թեհրան պայմանավորվածություն կար։ Իրանյան ԶԼՄ-ները հեղեղվեցին Ռուսաստանին քննադատող, դատապարտող հոդվածներով, վերլուծականներով, երբեմն նաև սեփական իշխանություններին քննադատելով՝ Մոսկվային վստահելու համար, և այլն։ 

Կովկասյան հարցերի փորձագետ Համեդ Խոսրոշային, անդրադառնալով Ռուսաստանի ադրբեջանամետ դիրքորոշմանը թուրքերի երազած «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցում, նշել է, որ միայն վերջերս՝ 4 տարի հետո, երբ ռուս պաշտոնյաները  ուղիղ ու հստակ խոսեցին տարածաշրջանի ճանապարհների բացման անհրաժեշտության մասին, և որ Իրանը պետք է ընդուներ դա, քաղաքական տարբեր կողմնորոշմամբ վերլուծաբաններն ու ԶԼՄ-ները սկսեցին վերլուծել այս իրողությունը՝ նշելով․ «Այս միջանցքը նատօական չէ, այլ՝ ռուսական և նախագծվել է Մոսկվայում»։ Նա հավելել է, թե որոշ վերլուծություններում ընդգծվում է, որ Պուտինի վերջին այցի ընթացքում Ադրբեջանին հաջողվել է ստանալ Ռուսաստանի համաձայնությունը։ Ապա Խոսրոշային շարունակել է․ «Սակայն, ըստ իս, ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը և դրա ողջ հետևանքները, այդ թվում՝ ԽՍՀՄ-ի նախկին ճանապարհների ու հաղորդակցության ուղիների վերաբացումը, ի սկզբանե Բաքուն իրականացնում է Մոսկվայի կանաչ լույսով»[33]։

Սա մի տեսակետ է, ինչն ամբողջովին չենք կարող ընդունել՝ հաշվի առնելով, որ 44-օրյա պատերազմն ու դրան հաջորդած զարգացումները ավելի շատ Էրդողանի նեոօսմանյան երազանքների իրականացման շրջանակներում են։ Իսկ Ռուսաստանը, հանուն ինչ-որ ընդհանուր շահերի, պատերազմի հարցում կանաչ լույս է վառել Անկարայի առջև՝ դավաճանելով իր ռազմավարական դաշնակցին։

Լրագրող-մեկնաբան Սանազ Նաֆիսին «Զանգեզուրը Բաքվի հաղթաքա՞րտն է կովկասյան հավասարումները փոփոխելու համար»  ծավալուն հոդվածի «Ադրբեջանի ռազմավարական  առավելությունները» ենթավերնագրով հատվածում նշել է, որ «Զանգեզուրի միջանցքի» առնչությամբ Հայաստանի վրա Արևմուտքի և ԱՄՆ-ի ճնշումների արդյունքում Ադրբեջանը հայտնվել է իր պահանջների իրականացման շեմին։ Մինչդեռ Հայաստանի վերահսկողությամբ այդ միջանցքը Երևանին թույլ կտար մասնակցել  շատ կարևոր աշխարհատնտեսական նախագծի, ինչը տարանցիկության լուրջ եկամուտ կապահովի շրջափակման մեջ գտնվող այդ երկրին։ Հակառակ դեպքում սա Բաքվի համար աշխարհաքաղաքական լուրջ հաղթանակ կլինի[34]։ 

«Թահրիրիե» հետազոտությունների ինստիտուտի փորձագետ Մեհդի Սեյֆ-ե Թաբրիզին  ««Զանգեզուրի միջանցքի» չբացելու՝ Հայաստանի տնտեսական ու աշխարհագրական փաստերը» վերնագրով ծավալուն վերլուծականում  նշում է, որ անգամ Ալիևը չի ժխտում, թե դա մտացածին է։ Վերջինս մամուլի ասուլիսներից մեկում հստակ հայտարարել է, որ եռակողմ հայտարարության մեջ, այդ առնչությամբ բնավ չի կիրառվել «միջանցք» եզրույթը, և Ադրբեջանը Նախիջևանին կապող ճանապարհները «միջանցք» անվանելը սեփական նախաձեռնությունն է։ Վերլուծաբանը հավելում է, որ միջանցք եզրույթն իր հատուկ իրավաբանական լիցքն ունի, որը կարող է լուրջ մարտահրավերների պատճառ դառնալ Հայաստանի ինքնիշխանության համար Սյունիքի մարզում[35]։  Այլ խոսքով՝ նման «նախաձեռնությունը» հեռուն գնացող նպատակներ է հետապնդում, ինչը պետք է կանխվի։

Իսկ «Ազարիհա» վերլուծական-լրատվական կայքը 2022թ․ հոկտեմբերի 12-ին «Մի քանի կիրառական խորհուրդ Հարավային Կովկասի տարանցիկության ու աշխարհաքաղաքական խնդիրների վերջնական լուծման առնչությամբ» վերնագրով  վերլուծականում «Էթեմադ» օրաթերթից հետևյալ մեջբերումն է անում․ «Բաքուն երևակայում է, թե Իրանին ջնջել է Հարավ-Հյուսիս միջանցքից և, իր կարծիքով, կարող է զրկել Իրանին դեպի Եվրոպա առևտրի ճանապարհից, արգելափակել Իրանի առևտրի տարանցիկ ճանապարհը»։ Մինչդեռ սա այն ճանապարհն է, որն Իրանը միացնում է Եվրոպային ու Չինաստանին, և պետք է միշտ գործուն, աշխատող ու բաց լինի։ Իսկ Ալիևի սպառնալիքներին առ այն, որ եթե Հայաստանը չհամաձայնի միջանցք տալուն, ուժով է վերցնելու, «Ազարիհան» հակադարձել է՝ Իրանը հավաստի տեղեկություններ ունի, որ Բաքուն ու Անկարան նման նպատակ են հետապնդում, որ Իրանին զրկեն դեպի Հարավային Կովկաս և Սև ծով տանող ճանապարհներից, այն դարձնեն Բաքվի մենաշնորհը։ «Ազարիհան» նշում է, որ տասնամյակներ շարունակ այս հարցը մտահոգել է Իրանին, այդ պատճառով էլ բանակը  բերվել է բարձր պատրաստականության։

Փաստորեն Իրանը ևս, ինչպես Հայաստանը, չունի որևէ իրական ռազմավարական գործընկեր․ Ռուսաստանը, ըստ իրանական պաշտոնական ու ոչ պաշտոնական ԶԼՄ-ների, արդեն քանիցս ուխտադրուժ վարք է ցուցաբերել Իրանի հանդեպ, երբ այդպես թելադրել են իր սեփական շահերը։ Ահա թե ինչու, որոշ վերլուծաբաններ իրանցիներին կոչ են անում մի կողմ թողնել իրենց քաղաքական հայացքները և միավորվել ընդդեմ «Զանգեզուրի միջանցքի» բացման՝ ահազանգելով, թե ինչ լուրջ վտանգներով է այն հղի Իրանի համար։ Այս առնչությամբ հատկանշական է վերլուծաբան Էլիյաս Ֆարոխի՝ «Իրանի դեմ հաջորդ սպառնալիքը Էրդողանի ու Ալիևի գործողություններն են Զանգեզուրի միջանցքում» վերլուծականը, որը ամփոփ կներկայացնենք ստորև։

Իրանյան ռազմապատմական persian.trend.news յութուբյան ալիքի մեկնաբան Էլիյաս Ֆարոխը, խոսելով «Զանգեզուրի միջանցքի» մասին, շեշտել է, որ այն խիստ կենսական նշանակություն ունի ոչ  միայն Իրանի Իսլամական Հանրապետության, այլև՝ լայն առումով Իրանի համար, անկախ այն բանից, թե ինչ վարչակարգ է իշխում  կամ իշխելու է երկրում։ Հետևաբար նման լուրջ սպառնալիքի դեմ պայքարը մեկնաբանը յուրաքանչյուր իրանցու պարտականությունն է համարել, անկախ նրանց քաղաքական կողմնորոշումից, լինեն՝ վարչակարգի կործանման, դրանում արմատական փոփոխությունների, սահմանադրական միապետության և այլնի կողմնակից։ Քանի որ ներկայումս, երբ, միջինարևելյան վերջին իրադարձությունների շնորհիվ, Թուրքիան, որ արտաքուստ հովանավորում էր Համասին, սակայն իրականում առավելապես լոգիստիկ աջակցություն էր ցուցաբերում Նաթանյահուին, այսօր ստացել է այն, ինչ երազում էր վերջինիս «նոր Միջին Արևելքից», իսկ Իրանը հայտնվել է թույլ վիճակում։ Հանգամանք, ինչը նպաստավոր պայմաններ է ստեղծել Էրդողանի նեոօսմանական գաղափարները կյանքի կոչելու համար, անգամ ստեղծելու այնպիսի կայսրություն, որը օսմանյան թուրքերին չհաջողվեց։ Էրդողանը փափագում է ստեղծել այն թուրքական կայսրությունը, որի քարտեզը գորշ գայլերի Ազգային շարժում կուսակցության առաջնորդ Բաղչելին էր նվիրել նրան 2021 թ․․ քարտեզում Թուրքիայի կազմում ընդգրկված է նաև Իրանի տարածքի մի զգալի հատված։ Ֆարոխը հավելել է, որ, Իրաքում ու Սիրիայում հարցերը լուծելուց հետո Էրդողանը շրջվելու է դեպի «Զանգեզուրի միջանցք»։ Ռուսները, այս հարցում աջակցելով թուրքերին, նրանց համար ստեղծել են իրենց վաղեմի երազանքն իրականացելու հնարավորություն։ Թեև որոշ վերլուծաբաներ ռուսների նման քայլը անհավանական էին համարում, բայց նրանք արդեն որերորդ անգամ Իրանին հարվածում են թիկունքից։ Ստեղծված իրավիճակում ԻԻՀ-ն պետք է մի կողմ թողնի Միջին Արևելքը և ողջ ուշադրությունը սևեռի Հարավային Կովկասում տեղի ունեցող զարգացումներին, անգամ ամենաաննշան երևույթներին, պետք է ուշադրության կենտրոնում պահի Պուտինին, Էրդողանին, Ալիևին ու Հայաստանը, քանի որ վերջինս ևս թույլ դիրքում է․ հնարավոր է՝ ճնշումները նրա վրա մեծ լինեն։ Ուստի ամեն գնով պետք է կանխել զարգացումների նման ընթացքը, թույլ չտալ թուրքերին իրագործել հակաիրանական այդ  քայլը։ Ֆարոխը շեշտում է, որ հակառակ դեպքում Իրանին սպասում են աշխարհաքաղաքական «շնչահեղձություն», անդառնալի վնասներ, որոնք շատ ավելի ծանր հետևանքեր ու կորուստ են պատճառելու երկրին, քան՝ Գյուլստանի ու  Թուրքմենչայի պայմանագրերն են, ինչն իրանցիներն զգալու են սերնդեսրուդ՝ տասնամյակներով ու հարյուրամյակներով[36]։

ԱՐԱՍԻ ՄԻՋԱՆՑՔԸ

Իրանը զուգահեռաբար նաև ջանքեր է գործադրել խնդիրը լուծելու  բանակցություններով ու այլ տարբերակներ առաջարկելով։

2020թ․ պատերազմից անմիջապես հետո Թեհրանը ձեռնամուխ եղավ խնդիրը լուծելու բանակցությունների՝ 3+3-ի  ձևաչափով (Ռուսաստան, Իրան, Թուրքիա, Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան)։ Տեղի են ունեցել տարբեր՝ ԱԳ նախարարների համաժողովների, գագաթնաժողովների մակարդակի հանդիպումներ, որոնց Վրաստանը երբևէ չի մասնակցել։ Ավելին․ ի սկզբանե ակնհայտ էր, որ դա չի կարող արդյունավետ լինել։ Կարելի է նշել, որ այն վերածվել է 3+2 ձևաչափով հանդիպումների ու հիշատակի  համար լուսանկարվելու արարողությունների։ Ահավասիկ, 2023թ․ հոկտեմբերի 24-ին Թեհրանում 3+3-ի ԱԳ նախարարների նիստը, որը իրանական կողմը կարևորեց իր առաջարկած նախաձեռնության հաստատման առումով։ Նիստի ավարտից հետո Իրանի ԱԳ նախարար Հոսեյն Ամիրաբդոլահյանը մասնակցեց մամուլի ասուլի, որտեղ հայտարարեց, թե Իրանի նախաձեռնությունն Արասի միջանցքը կառուցելու համար հաստատվել է, որը փոխարինելու է Զանգեզուրի մտացածին միջանցքին[37]։

Ամիրաբդոլահյանի՝ մամուլի ասուլիսում արտահայտած մտքերն արժանացան նաև կովկասագետների ու վերլուծաբանների քննադատությանը, ոմանք անգամ կասկածի տակ դրեցին դրանց ճշմարտությունը։ Կովկասագետ Ահմադ Քազեմին իր X-յան էջում գրել էր․ «Մեծարգո պարոն Ամիրաբդոլահյան, երկու սխալ եք թույլ տվել մտացածին «Զանգեզուր» բառի կիրառմամբ․  ա) Բաքվի խոսույթում այն կիրառվում է որպես Սյունիքի մարզ, ինչը ՄԱԿ-ի խարտիայի խախտում է, բ) երբ ճանապարհն անցնում է Իրանով (Արասի միջանցք), այլևս «Զանգեզուր» բառի կիրառումն անհիմն է դառնում։ Պետք է ուշադիր լինել Իրանի կովկասյան շահերի և ոչ սրտացավ «փորձագետների» խորհուրդների  նկատմամբ[38]»։

Այդուհանդերձ, գործնականում որևէ շոշափելի արդյունք չարձանագրվեց․ թուրքերը շարունակեցին պահանջել «Զանգեզուրի միջանցքը», իսկ Ալիևը ընդհուպ սպառանալով, և 2024-ին էլ Ռուսաստանը միացավ թուրքերին։  Սա այն դեպքում, երբ Թեհրանը Իրանի տարածքով Ադրբեջանը Նախիջևանին կապող միջանցք կառուցելու շուրջ Ադրբեջանի հետ բանակցություններ էր սկսել դեռևս 2021-ից, որը կոչվում է Արասի (Արաքսի) միջանցք կամ Իրանի ճանապարհ։ Ընդ որում, բանակցությունները հաջողությամբ էին պսակվել, ու Ադրբեջանն էլ համաձայնել էր։ Եվ ահա, 2022թ․ փետրվարի 11-ին երկու երկրների միջև ստորագրվել էր փոխըմբռնման հուշագիր՝ Իրանի տարածքով 55 կմ երկարությամբ ավտոմայրուղի, երկաթգիծ և հաղորդակցման այլ ուղիներ, այդ թվում՝  էներկագատարներ  կառուցելու մասին, որը Ջրականը (Ջաբրայիլ) միացնելու է Նախիջևանին՝ շրջանցելով Հայաստան-Իրան սահմանը։ Իրանական որոշ ԶԼՄ-ներ փաստաթուղթը պատմական գնահատեցին՝ նշելով , որ «Զանգեզուրի միջանցքն» անցնելու է Իրանով և ոչ թե Հայաստանով։ Այդ նպատակով Արաքսի վրա կառուցվելու է երկու նոր կամուրջ․ մեկն՝ Իրանի, մյուսը՝ Ադրբեջանի ֆինանսավորմամբ։ Դա հետագայում կոչվել է Արասի միջանցք։ Նույն թվականի մարտի 10-11-ին Բաքվում տեղի է ունեցել Իրան-Ադրբեջան տնտեսական համատեղ հանձնաժողվի 15-րդ նիստը համանախագահներ՝  Իրանի ճանապարհների ու քաղաքաշինության նախարար Ռոսթամ Ղասեմիի և Ադրբեջանի փոխվարչապետ Շահին Մուստաֆաևի մասնակցությամբ։ Ղասեմին Բաքու կատարած այցի գլխավոր նպատակը համարել է գրավյալ տարածքների վերակառուցմանը Թեհրանի մասնակցության և  Իրանի տարածքով  Ադրբեջան-Նախիջևան նոր տարանցիկ ճանապարհի կառուցման համաձայնագրի ստորագրումը։ Թեև Արասի միջանցքի հարցը օրակարգում էր, սակայն համաձայնագիր չէր կնքվել։

Ըստ «Jamestown» հետազոտությունների ու վերլուծությունների հիմնադրամի` Արասի միջանցքը, որ Իրանն է առաջարկել որպես այլընտրանք, ավելի ստույգ՝ դրա ավտոմայրուղին Ադրբեջանից Իրանի տարածքով Նախիջևան հասնելու տևողությունը զգալիորեն կրճատում է, սակայն երկաթուղու հարցը բարդ է։ Ներկա դրությամբ Ադրբեջան-Նախիջևան որևէ երկաթուղային հաղորդակցություն Իրանի տարածքով չկա։ Թեև դեռևս 2019թ․ դեկտեմբերին գործարկվել է Նախիջևան-Մեշհեդ երկաթգիծը, բայց գործընթացը 2020թ․ սառեցվել է Քովիդ-19-ի պատճառով, և չի վերակառուցվել։ Հիմնադրամի տեսանկյունից Արասի միջանցքի զարգացման արդյունքները շատ ավելի հեռուն գնացող են, քան՝ որպես Ադրբեջանը Նախիջևանին կապող ճանապարհ[39]։

Բաքուն Արաս միջանցքը դիտում է որպես այլընտրանքային տարբերակ Միջին միջանցքի[40] համար, մինչդեռ, Թեհրանի տեսանկյունից, այն Հյուսիս-Հարավ տրանսպորտային միջանցքի (INSTC) մի օղակ է։ Ալիևը սա համարում է «Միջին միջանցքի» ընդլայնման տարբերակներից՝ Կովսական (Զանգելան)-Իրան-Նախիջևան-Թուրքիա գծով։ Սակայն նա ԻԻՀ-ի հանգուցյալ նախագահ Ռայիսիի հետ հանդիպմանը միաժամանակ նշել էր, որ սա կդառնա նաև Հարավ-Հյուսիս միջանցքի մի հատված, որը Պարսից ծոցը միացնելու է Վրաստանին։

Այսուհանդերձ, 2023-ից երկու երկրների պաշտոնյաների ներկայությամբ կառուցապատման աշխատանքները սկսվել են, իրանյան ԶԼՄ-ների համաձայն՝ ներկա տվյալներով մեծ թափով շարունակվում են։

Երեք տարվա ընդմիջումից հետո Թեհրանում տեղի ունեցավ Իրան-Ադրբեջան տնտեսական համագործակցության հանձնաժողովի 16-րդ նիստը, որի օրակարգի ենթակառուցվածքային գլխավոր հարցը Արասի միջանցքի կառուցումն ավարտին հասցնելն էր։ Դրան զուգահեռ՝ նաև նոր կամուրջների, սահմանային բեռնափոխադրման տերմինալների հարցերն են եղել, որոնք առավելապես կարևոր էին իրանական կողմի համար։ Երկօրյա նիստերի ավարտին՝ 2025թ․ հունվարի 22-ին, նշյալ հանձնաժողովի համանախագահներ՝ Իրանի ճանապարհների ու  քաղաքաշինության նախարար Ֆարզանե Սադեղին ու Ադրբեջանի փոխվարչապետ Շահին Մուստաֆաևը փոխըմբռնման հուշագիր են ստորագրել^[41]։ Ըստ ԻԻՀ ճանապարհների ու քաղաքաշինության նախարարության կայքի՝ նախարար Ֆարզանե Սադեղին հունվարի 22-ին գոհունակություն է հայտնել երկօրյա նիստի արդյունքներից։ Նա հավելել է, որ երկու երկրներն էլ  առևտրատնտեսական փոխհարաբերությունների ծավալը մեծացնելու մեծ ցանկություն ունեն, ինչի վառ ապացույցը ստորագրված համաձայնագիրն է՝ Հյուսիս-Հարավ և Արևելք-Արևմուտք տարանցիկ միջանցքները ընդլայնելու վերաբերյալ։

Մուստաֆաևը շեշտել է, որ Ադրբեջանի համար մեծ նշանակություն ունի Հյուսիս-Հարավ միջանցքի աշխատանքների էլ ավելի ակտիվացումն ու համագործակցության սերտացումը, այդ թվում՝ Աստարայի կամրջի շինարարության ավարտը և երկաթուղու կառուցումը։ Նա նաև կարևորել է, որ Ռուսաստանը, Իրանն ու Ադրբեջանը ձգտում են հնարավորինս ընդլայնել տնտեսական փոխհարաբերությունները, իսկ Թեհրան-Բաքու համագործակցությունը երկու երկրների ժողովրդի շահերից է բխում, այդ իսկ պատճառով երկու երկրների համագործակցությունը օգտակար է։[42]

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Թուրքիայի նեոօսմանական ու Բաքվի համաթյուրքական երազանքներին համապատասխանեցված «Զանգեզուրի միջանցք» եզրույթը հենց դրանց քարոզչական ջանքերով էլ պարտադրվել է միջազգային հարաբերությունների խոսույթում։ Դա կիրառվում է անգամ Հայաստանում, որի տարածքով էլ պետք է անցնի մտացածին միջանցքը, երբ այդ անվամբ Հայաստանում ո՛չ մարզ կա, ո՛չ էլ բնակավայր։ Հարկ է նշել, որ Իրանն այս առումով բացառություն է, սակայն այստեղ էլ ոչ միշտ է, որ այն համապատասխան անվամբ են կոչում, ինչպես օրինակ՝ «Նատօ-սիոնիստական», ինչն այնքան էլ մոտ չէ ճշմարտությանը։ Իրանում էլ ոչ բոլորն են համաձայն դրան, բայց միաժամանակ կիրառվում են «Թուրանական» կամ «Մեղրիի» միջանցք եզրույթները, որոնք ավելի ճիշտ են բնութագրում այն։ Իրանում նաև կիրառում են «երևակայական Զանգեզուրի միջանցք»-եզրույթը։ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի առաջնորդները և դրանց խոսափող ԶԼՄ-ները, վերլուծական ու գիտական կենտրոնները, փորձագետներն այժմ արդեն հստակ խոսում են «Զանգեզուրի միջանցքով» պայմանավորված թուրքերի բուն նպատակների՝ «Մեծ Թուրան» ստեղծելու մասին։ Այդ նպատակով նրանք շահարկել և  շահարկում են այժմ արդեն ուժը կորցրած 2020թ․ նոյեմբերի 9-ի փաստաթղթի 9-րդ կետը, որը ոչ միայն սպառնալիք է Հայաստանի ինքնիշխանության համար, այլև լրջագույն վտանգի տակ է դնում Իրանի աշխարհաքաղաքական դիրքը, ինչպեսև՝ համաթյուրքական ծրագրերի թիրախ է դարձնում այդ երկրի տարածքային ամբողջականությունը։ 

Իրանը չարիքի դեմ կիրառում է տարբեր գործիքակազմեր․ ռազմական սպառնալիքը՝ ի դեմս Իրան-Ադրբեջան սահմանում լայնածավալ զորավարժությունների, միաժամանակ կարևորելով բանակցային ուղին, ինչպեսև՝ գործնական առաջարկություններով ձգտում է կանխելու այդ վտանգը։ Այսպես, օրինակ, պաշտոնական Թեհրանը ջանքեր է գործադրում Հարավային Կովկասի խնդիրները լուծել 3+3-ի ձևաչափով, որ առաջարկել էին թուրքերը, սակայն իրանական ու թուրքական պատկերացումները դրա վերաբերյալ ու դրա հանդեպ վերաբերմունքը միանգամայն տարբեր են։ 

Ըստ թուրք փորձագետների ու ԶԼՄ-ների՝ Թուրքիան, հանձինս 3+3-ի ձևաչափի, պարզապես ցանկացել է Իրանին հնարավորություն տալ մասնակցելու տարածաշրջանի իրադարձություններին ու համագործակցություններին։ Այլ կերպ ասած՝ Թուրքիան այնքան էլ լուրջ չի վերաբերվում այդ ձևաչափին, որն իրականում 3+2 է, քանի որ Վրաստանը երբեք չի մասնակցել այդ բանակցություններին, կամ  էլ՝ երեքը ընդդեմ երկուսի։ Սակայն, ըստ երևույթին, դրա որոշումներն էլ առ ոչինչ են ոչ միայն Անկարայի և Բաքվի, այլ նաև Մոսկվայի համար։ Օրինակ, 2023թ․ հոկտեմբերի 24-ին Թեհրանում 3+3-ի ԱԳ նախարարների նիստն իրանական կողմը կարևորեց իր նախաձեռնության հաստատման առումով, իսկ նիստի ավարտից հետո Իրանի ԱԳ նախարար Հոսեյն Ամիրաբդոլահյանը մասնակցեց մամուլի ասուլիսին՝ հայտարարելով, որ Իրանի նախաձեռնությունն Արասի միջանցքի կառուցելու մասին, որը փոխարինելու է Զանգեզուրի մտացածին միջանցքին։ Նա նաև շեշտել է, որ ԱԳ  նախարարների նիստում կարևորվել է Իրանի անփոփոխ դիրքորոշումը՝ Հարավային Կովկասում աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների անընդունելիության վերաբերյալ^[43]։ Սակայն ԱԳ նախարարների հիշյալ որոշումը բազմիցս անտեսել են Ադրբեջանն ու Թուրքիան։

Ահավասիկ, 2024թ․ հուլիսի 12-ին  Էրդողանը Ստամբուլում, կրկին խոսելով «Զանգեզուրի միջանցքի», դրա կարևորության մասին, այն համարել է ռազմավարական «միջանցք», որը հօգուտ բոլոր երկրների է։  Դրա վառ ապացույցն է նաև 2025թ․ հունվարի 7-ին Ալիևի հոխորտանքը։ Ավելին․ 2024թ․ Ռուսաստանը՝ Իրանի «ռազմավարական գործընկերն» էլ միացավ նրանց՝ օրակարգ բերելով չարաբաստիկ միջանցքի հարցը, ինչը Իրանում զայրույթի հուժկու ալիք բարձրացրեց, ըստ երևույթին, Մոսկվային նահանջի քայլ պարտադրելով։ Բացառված չէ նաև, որ ռուս-ադրբեջանական հարաբերություններում առաջացած լարվածությունը մասամբ դրանով է պայմանավորված, քանի որ այդ դեպքում խախտվել է Պուտին-Ալիև պայմանավորվածությունը։  Ավելին. կարծես թե Իրանը Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հետ խոսում է տարբեր լեզուներով․ Իրանը, 3+3-ի ձևաչափը յուրովի մեկնաբանելով, այն լուրջ համագործակցության ձևաչափ է համարում, որի որոշումներին կողմերը պետք է հավատարիմ լինեն։ Արասի միջանցքի հարցում էլ շինարարությունն ակտիվորեն  շարունակվում է․ անգամ Իրանի օրենսդիրի որոշ անդամներ պահանջում են հնարավորինս արագացնել շինաշխատանքների տեմպերը։ Իրանի խորհրդարանի ազգային անվտանգության ու արտաքին քաղաքականության հարցերի հանձնաժողովի անդամ Ալի Խազրյանը, անդրադառնալով Արաքսի հարևանությամբ Արասի միջանցքի նախագծի կառուցման գործընթացը հնարավորինս արագացնելու կարևորությանը, նշել է, որ դա հույժ կարևոր ու ռազմավարական նշանակությամբ նախագիծ է՝ Թեհրանի և Բաքվի հրամայականը, ուստի որպեսզի այն օր առաջ ավարտվի, պետք է դրա կառուցապատումն արագացվի, քանի որ անվտանգության տեսանկյունից էլ դա կպատնեշի «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցը օրակարգ բերելուն, որը լուրջ սպառնալիք է տարածաշրջանի կայունության ու խաղաղության համար[44]։

Մինչդեռ Բաքուն այլ կարծիք ունի Արասի միջանցքի վերաբերյալ։ Ադրբեջանը, որպեսզի փարատի ԻԻՀ-ի մտահոգությունները, մասնակցում է Իրանի առաջարկած՝ Արասի միջանցքի կառուցմանը, սակայն, եթե Թեհրանը Արասի միջանցքը դիտում է որպես Ադրբեջանը Նախիջևանին կապող միակ ուղին, ապա Բաքուն այն համարում է «Զանգեզուրի միջանցքին» զուգահեռ այլընտրանք[45]։ Ըստ երևույթին, Թուրքիան ու Ռուսաստանը ևս նույն նպատակով են 3+3-ի ԱԳ նախարարների թեհրանյան համաժողովում հավանություն տվել Արասի միջանցքի կառուցմանը։

Եթե արևմտյան ԶԼՄ-ներում, այդ թվում՝ «Euronews»-ում,  տեղ գտած այն տեսակետը, որի համաձայն՝ Բաքվի պահանջով Արևմուտքը Երևանի վրա ճնշումներ գործադրելով, վերջինիս կպարտադրի «Զանգեզուրի միջանցքը» բացել, ըստ որում՝ Բաքվի համար, ու առանց Հայաստանի վերահսկողության անցուդարձ ապահովի, ապա Բաքուն իր նպատակին կհասնի, ինչպես նշել է Ադրբեջանի «Հայացք դեպի արևելք» մտակենտրոնը։ Իսկ վերջինս ներկայացնում է իշխանությունների տեսակետները։ Փաստորեն, երբ Հայաստանը Ադրբեջանի պահանջած միջանցքը կարմիր գիծ է համարում, իսկ Իրանը Արասի միջանցքը՝ դրան այլընտրանք, Բաքուն դիմում է Եվրոպային և անուղղակիորեն է ճնշում գործադրում Հայաստանի վրա, ինչը հիշյալ կենտրոնը պատճառաբանում է նրանով, որ Արևմուտքը չի ցանկանում, որ միջանցքն անցնի Իրանի տարածքով։ Իսկ դա ձեռնտու է Բաքվին, քանի որ Իրանի հետ այս դեպքում կոնֆլիկտ չի ունենա։ Բացի դրանից, ինչպես նշում են միջազգային ԶԼՄ-ները, Եվրոպան ներկա դրությամբ որոշ չափով կախված է Բաքվի գազից։ 

Հաշվի առնելով, որ «Euronews»-ի լրատվությունը համեմատաբար հավասարակշիռ է, հազիվ թե Բաքվի մտակենտրոնի տեսակետների հրապարակումը պատահական լինի։ Թերևս թուրքերի ու եվրոպական երկրների միջև առանց մաքսային զննության անցուդարձի շուրջ պայմանավորվածություն ձեռք է բերվել։ Եվ, այսպես, թուրքերը նախ առանց Հայաստանի վերահսկողության ապահով երթևեկելու «միջանցք» կստանան, այնուհետև աստիճանաբար տարբեր պատրվակներով, սադրանքներով կձգտեն տիրանալ իրենց երազած «թուրանական միջանցքին»։ Հետևաբար, նման զիջումը կարող է անկանխատեսելի հետևանքներ ունենալ։

Այս առնչությամբ միմիայն ԻԻՀ-ի շահերն են համընկնում Հայաստանի շահերին։ Անկարա-Բաքու տանդեմի պահանջը Հայաստանի համար գոյութենական վտանգ է, իսկ Իրանի համար՝ հարված այդ երկրի աշխարհաքաղաքական դիրքին, ինչպեսև՝ տարածքային ամբողջականության սպառնալիք։ Ուստի Բաքվի ու Անկարայի ծավալապաշտական նկրտումների դեմ պայքարի հարցում միայն ԻԻՀ-ն է կանգնելու Հայաստանի կողքին՝ հանուն երկու երկրների ազգային անվտանգության ու տարածքային ամբողջականության։

ՀՂՈւՄՆԵՐ